Cem’ Mertebesindeki İnsanın Özellikleri
Tevhid mülâhazası içindeki bir sâlikin nazarında her şey, Hakk'ın ziyâ-i vücudunun gölgesi -bunlar kelime yetmezliğinden meydana gelen sakatât- cem'de gölgesinin gölgesi, cem'ül-cem'de ise, vicdanî olarak doğrudan doğruya "sübühât-ı vech"in şuââtının hükmünü icrâ etmesidir. Ayrıca bazıları, cem'ül-cem'den sonra; Hazretü'l-Cem' diye bir üçüncü makamdan daha bahsederler ki, bu sonuncusunu, farzlar üstü nâfilelerle, bize bizden daha yakın olan Zât-ı Hakk'a yaklaşmanın bir ünvanı sayarlar. Bu seviyeyi ihraz eden sâlik, Hak'la bâki olduğunun şuuruna erer; her şeyi iç müşahedeleriyle daha bir derince ve daha bir netçe temâşâ etmeye başlar; iç sezileriyle zahirî havâssının önüne çıkar; ruhuyla duyar, basiretiyle görür, vicdanıyla değerlendirir ve keşfin araladığı kapı aralığından nazarî bilgilerinin gerçek yüzlerini müşahede etme imkanını elde eder ki; bu mertebe "Evvel O’dur. Âhir O. Zahir O’dur. Bâtrın O" (Hadîd, 3) hakikatinin eksiksiz bir mazhar-ı tâmmı ve sâlikin bir mir'ât-ı mücellâ haline gelmesi noktasıdır. Böyle zirveler zirvesinde seyahat eden bir hak eri, istidat ve kabiliyeti ölçüsünde, ya bir Kutup Yıldızı gibi "seyir fillah" der ve kendi etrafında döner, Hakk'a koşar-durur ya da kalbiyle asıl yörüngesinde kalır ve kalıbıyla halk içinde olur.
Öyle de olsa, böyle de olsa cem' mertebesini ihraz eden herkes aynı zamanda "bekâ billah"a da mazhar olmuş demektir. Tevhid-i sıfâtta kendi sıfatlarından, tevhid-i zâtta kendi zâtından fâni olan bir müntehî, "bekâ billah" ünvanıyla yeniden varlığa erer.. ebediyetin neşvesini duymaya başlar; başlar ve kendi fiillerinin, Hakk'ın ef'âli içinde eriyip gittiği zevkiyle "cem'" der.. sıfatlarının Hakk'ın sıfatları karşısında müzmahil olduğunu müşahede ederek kıyam halindeki ubudiyetin rükû ile derinleşmesi anlamında "cem'ül-cem'" ezvâkıyla erir-gider.. ve zâtının Hazreti İlim ve Vücud muvâcehesinde mütelâşî olup gitmesi sonucu tamamen bir iç müşahede ve zevk-i ruhânî ile kendini "Hazretü'l-Cem" mülâhazasına salar ve hayret üstü hayretlere müstağrak olur.
- tarihinde hazırlandı.