Turkse Islam in het westen gericht op dialoog

Introductie: Historische context

Door de interpretaties, inspiraties en inspanningen van twee elkaar opvolgende prominente islamitische theologen en religieuze leiders in het twintigste eeuwse Turkije, respectievelijk Said Nursi en Fethullah Gülen, is een nieuwe en coöperatieve benaderingswijze ontstaan tussen de Abrahamitische godsdiensten[1]: jodendom, christendom en islam. De benaderingswijze kenmerkt zich vooral door dialoogcentrisme en richt zich op de bevordering van harmonie, interactie en verzoening tussen ‘People of the Book’[2], namelijk moslims, christenen en joden. In dit artikel wordt dialoogcentrisme c.q. dialooggerichtheid gedefinieerd als een zienswijze waarin activisme voorop staat en dialoog voortdurend centraal wordt gesteld in alle contacten, handelingen en gedragingen. Fethullah Gülen, ook respectvol ‘Hocaefendi’ (onze gerespecteerde leraar) genoemd door diegenen die geïnspireerd zijn door zijn leer, poneert en aanschouwt dat mensen meer gemeenschappelijke aspecten hebben dan verschilpunten en stelt hiermee samenhangend dialoog tussen beschavingen, religies en culturen voor in plaats van de veel besproken Huntingtonse ‘clash of civilizations’[3]. Gülen wordt zowel in zijn geboorteland Turkije als in andere delen van de wereld beschouwd als een vooraanstaande ‘advocaat van de dialoog’[4] en is momenteel de meest invloedrijk moslimintellectueel[5] die een preventieve strategie voorstelde en inmiddels in gang heeft gezet om de Huntingtonse paradigma van ‘botsing van beschavingen’ te verschuiven naar interreligieuze, interculturele en interontologische dialoog[6]. Hij zet zich sinds de jaren zestig in om een nieuwe islamitische visie te ontwikkelen in relatie tot moderne realiteiten[7]. Kuru concludeert in zijn studie dat Gülen een dynamische interpretatie geeft van de islam, hetgeen verenigbaar is met zowel traditie als moderniteit[8]. De Gülenbeweging die zijn oorsprong in Turkije vindt, wordt door moslims ervaren als een nieuwe manier om islamitische waarden uit te dragen in moderne maatschappijen en deel te nemen aan duurzame dialoog en samenwerking met mensen met een andere geloofsovertuiging en levensstijl. Zijn beweging heeft zich snel verspreid middels de onderwijsinstellingen[9] en dialoogcentra die in vele landen werden geopend in de diaspora in Europa, Noord-Amerika, Australië en Azië[10]. Bediüzzaman Said Nursi [1876-1960], een islamitische theoloog uit Turkije die toenadering heeft gezocht tot het Vaticaan, is in het leven van Fethullah Gülen [1941] een eminente spirituele bron geweest. De beweging die rond Bediüzzaman is gevormd, is ontstaan gericht op de hergeboorte en het herleven van morele en spirituele waarden in Anatoliё in het bijzonder en in de islamitische wereld in het algemeen. De processen van modernisering en secularisatie die zich in de republiek Turkije hebben voltrokken, waren andere belangrijke oorzaken voor het ontstaan van de Nursi-beweging, die op zijn 130 religieuze geschriften (Risale-i Nur) is gebaseerd. De beweging kan gezien worden als een reformistische (neo)mystieke beweging[11].

Beide figuren, Nursi en Gülen, streefden reeds naar een dialoog met christenen toen dit nog niet gebruikelijk was en trachtten op deze wijze de invloed van het materialisme te stuiten. In The Damascus Sermon dat in 1911 is verschenen, schreef Nursi dat “moslims en christenen samen een civilisatie kunnen opbouwen waarin menselijke waardigheid, rechtvaardigheid en naastenliefde de norm zullen zijn. Dit is mogelijk wanneer zij hun wederzijdse relatie op liefde baseren. De tijd van vijandigheid is voorbij”[12]. De belangrijkste boodschap van Nursi was dat er een harmonie bestaat tussen het Godgeloof en de natuurwetenschappelijke inzichten die de mens heeft verworven[13]. Terwijl Said Nursi in zijn collectie Risale-i Nur [Treatise of Light] de Koranische grondslag benadrukte van de inzet voor dialoog en vrede, staat bij Fethullah Gülen vooral de uitwerking ervan in de educatie voorop: “door wetenschap, godsdienst en spiritualiteit te combineren, kunnen wij onwetendheid, armoede en tweedracht overwinnen”. De educatieve filosofie van Said Nursi was een belangrijke inspiratie voor Gülen om een modern en innovatief educatiemodel te initiëren, dat aanvankelijk in Turkije op gang is gebracht. Gegeven het gebrek aan integratie tussen wetenschappelijke kennis en spirituele waarden introduceerden Gülen en zijn volgelingen een nieuwe stijl van educatie die deze twee elementen herconcilieert[14].

De rol van Gülen’s scholen in dialoogvorming

Educatie is een van de belangrijkste insteken voor Gülen om dialoog te beklijven in alle geledingen van de samenleving. Het bereiken van wereldwijde duurzaamheid in dialoog en vrede is afhankelijk van de bijdrage van jonge generaties met de kennis, scholing en sociale betrokkenheid die nodig is om werkelijke veranderingen te bewerkstelligen. Educatie spreekt zich uit voor het harmonisch samenleven, het respecteren van universele waarden waarmee alle beschavingen bekend zijn, zoals solidariteit, tolerantie, erkenning van mensenrechten, fundamentele vrijheid voor iedereen. Educatie is ook bijzonder geschikt voor het overbrengen van nationale en universele waarden. Dialoog komt uiteindelijk neer op het respecteren van de wezenlijke verschillen tussen volkeren, culturen en beschavingen. Dit vereist het vermijden van wederzijdse afbraak. In een dialoogatmosfeer leren mensen iets van elkaar en breiden zij daarmee de onderlinge kennis uit. Dialoog is een methode om mutuele kennis en verrijking te maximaliseren. Educatie is daarbij de kernpilaar, de doeltreffende weg om duurzame dialoog en ware vrede te bereiken en in staande te houden.

Gülen’s mensbeeld in interreligieuze dialoog

Interreligieuze dialoog is volgens Gülen een must[15]: de eerste stap in de verwezenlijking van de dialoog behelst het vergeten van het verleden, het negeren van polemische argumenten en voorrang geven aan gemeenschappelijke punten. De wereldwijd verspreid civiel-maatschappelijke beweging die geïnspireerd is door Gülen, vraagt moslims zich meer te beseffen dat de islam de noodzaak van dialoog onderwijst en dat zij als moslims worden opgeroepen om vertegenwoordigers en getuigen te zijn van de universele genade van God. Om zijn gezichtspunten te staven, beroept Gülen zich op de synthese van zowel de sociale en exacte wetenschappen als zijn brede kennis van de islamitische traditie om de Koranteksten, de Hadithverslagen van Mohammed en de inzichten van moslims door de eeuwen heen samen te brengen[16]. Op deze manier geeft hij weer dat tolerantie, liefde en compassie waarlijk islamitische waarden zijn, waarvan moslims de taak hebben deze in de moderne wereld uit te dragen[17]. Vrede, liefde, vergeving en tolerantie zijn de vier pilaren van de dialoog en vormen volgens Gülen de essentie van de islam[18]. De overige aspecten noemt hij bijzaken. De beweging die met Fethullah Gülen wordt geassocieerd, probeert echter een dynamische interpretatie van de islamitische leer voor te staan die de gelovige naar werkelijke spirituele waarden als vergeving, innerlijke vrede, sociale harmonie, eerlijkheid en vertrouwen in God leidt. Door uiting te geven aan de islamitische waarden die voortvloeien uit zijn diepgaande kennis van de islamitische bronnen en traditie, roept Gülen in zijn geschriften en conversaties niet alleen moslims op om de dialoog te zoeken en zich voor vrede in te zetten, maar betrekt hij ook niet-moslims bij de gesprekken over gemeenschappelijke idealen.

In 1996 kreeg Gülen grote bekendheid met zijn initiatieven op het gebied van tolerantie en interreligieuze dialoog. Er werd in Turkije een dialoogplatform (Abant) opgericht waarin politieke en religieuze prominenten en intellectuelen met verschillende achtergronden tot elkaar kwamen. Ook buiten dit platform onderhield Gülen banden met religieuze leiders van verscheidene religies en met andere leidende figuren in binnen- en buitenland. Concreet valt te denken aan de ontmoetingen met de ambassadeur van het Vaticaan, de patriarch van de Turks-Orthodoxe gemeenschap en de opperrabbijn van de Turks-Joodse gemeenschap. In 1998 bracht hij een bezoek aan Paus Johannes Paulus II in het Vaticaan. Dit was een moedige daad, die Gülen veel kritiek heeft opgeleverd in zijn geboorteland. In een interview[19] dat hij na zijn bezoek gaf, verdedigde Gülen zijn gewaagde daad in termen van het streven naar wereldvrede. Hij bevestigde dat hij in lijn van het gedrag van de profeet Mohammed handelde, die voorwaarden voor vrede accepteerde die zijn metgezellen als nadelig ervoeren. Gülen stelde dat deze tijd er een is waarin het intellect en de harten worden aangesproken, een onderneming die een vredige sfeer met wederzijds respect en vertrouwen vereist. In de vredige sfeer die door het verdrag [Hudaybiyya] tot stand was gekomen, werden in de ogen van Gülen de deuren van harten geopend voor islamitische waarheden[20]. Gülen gaf bovendien aan dat hij en zijn aanhangers geen enkele intentie hebben om land van andere volkeren te veroveren, maar vastbesloten zijn een bijdrage te leveren aan de werelddialoog en aan een vredige (maatschappelijke) orde en harmonie om de oude wereld geluk te laten vinden voor het einde der tijden.

Gülen is ervan overtuigd dat werken aan dialoog en vrede vereist is om werkelijk uiting te geven aan een islamitische manier van leven. Door de Koran wordt dit voorgeschreven als ‘de betere weg’. Dit is te zien als het beginpunt van de dialoog en is de voorwaarde om zowel de maatschappij als de mensheid te dienen. Zoals Gülen[21] stelde: “Als wij aan onze pogingen om de dialoog aan te gaan beginnen met de overtuiging ‘peace is better’’ (Al-Nisa, 4:128)[22], moeten wij laten zien dat wijzelf in vrede zijn, thuis en daarbuiten. Sterker nog, vrede is van het allergrootste belang voor de islam. Vechten en oorlog zijn slechts secundair en zijn gebonden aan specifieke redenen en voorwaarden. In dat opzicht kunnen wij zeggen dat wanneer een vredige omgeving waar iedereen in vrede en veiligheid kan leven, niet in dit land tot stand gebracht kan worden, het onmogelijk voor ons zal zijn om ook maar enig goed te doen voor de maatschappij of de mensheid.”

Twee voorlopers in theologische dialoog

Het is interessant om de gezichtspunten van Gülen over de rol van vergeving bij het stichten van vrede en dialoog te vergelijken met de soortgelijke woorden van Paus Johannes Paulus II. In 2002 verklaarde de Paus dat vergeving eigenlijk verlies op korte termijn vraagt, met winst, het herstellen van beschadigde menselijke relaties op lange termijn, als doel. Daarentegen brengt geweld een ogenschijnlijke winst op korte termijn, maar verlies op lange termijn met zich mee. In een van zijn artikelen moedigt Gülen moslims aan tot dialoog en tolerantie met soortgelijke woorden[23]: “Ik wil graag benadrukken dat moslims niets zullen verliezen door dialoog, liefde en tolerantie uit te dragen. Moslims zoeken altijd de goedkeuring van God. Dat is de grootste winst van alles. In dat opzicht worden zaken die op sommige mensen als verlies zouden kunnen overkomen, door moslims als winst gezien, zoals andere gebeurtenissen schadelijk kunnen zijn, zelfs wanneer ze op het eerste gezicht zeer winstgevend kunnen lijken.” Gülen gaat zover te zeggen dat vrede, liefde, vergeving en tolerantie essentieel zijn voor de islam. Andere zaken zijn bijzaken. Hoewel het toevlucht zoeken tot oorlog onder bepaalde omstandigheden soms gerechtvaardigd mag zijn, is deze ‘mindere djihaad’ van het zwaard ondergeschikt aan de essentie van de islam, zoals deze wordt opgesomd met de begrippen als vrede, liefde, vergeving en tolerantie. Gülen beschuldigt en bekritiseert degenen die oorlog en geweld voorstaan ervan misleid te zijn door een voornamelijk letterlijk bestuderen van de Koran. Als gevolg daarvan begrijpen zij volgens Gülen de aard van de islam verkeerd. Gülen verklaart dat het noodzakelijk is om essentiële moslimkwesties in te delen op basis van belang: degenen die de essentie negeren en dit doen zonder rekening te houden met de achterliggende redenen van secundaire voorschriften en regelgeving en degenen die (door de Koran op een nogal grove manier oppervlakkig en letterlijk te bestuderen) geweld benadrukken – deze mensen hebben helaas de regels, de redenen achter die regels, noch hun bronnen, noch de islam begrepen.

Uiteindelijk komt dialoog en vrede voor Gülen neer op het respecteren van de wezenlijke verschillen tussen volkeren, culturen en beschavingen. Dit acht hij relevant om wederzijdse afbraak te vermijden. Gülen stelt in verschillende geschriften[24] dat de vrede van deze steeds kleiner wordende wereld ligt in het respecteren van alle verschillen, in het beschouwen van deze verschillen als deel van de menselijke natuur en in het zorgdragen voor waardering, respect en acceptatie van verschillen. Gebeurt dit niet, dan is het volgens Gülen[25] onvermijdelijk dat de wereld zich in een web van conflict, strijd, gevechten en de meest bloedige oorlogen zal storten en zich zo de weg naar de eigen ondergang zal banen.

Syntheses

Het is waar te nemen dat er wereldwijd een toenemende aandacht is voor dialoog tussen verschillende culturen, religies en beschavingen. De mensheid kan veel leering trekken uit Gülen’s filosofie in dialoog en uit zijn dialoogactiviteiten. Uit de reacties op zijn dialoogactiviteiten en uit geschriften over hem is op te maken dat zijn oproep tot universele vriendschap, humanitaire waarden van vrede, tolerantie, dialoog en wederzijds begrip wereldwijd veel gehoor heeft gekregen[26]. Gülen wordt bekritiseerd in radicale en nationale kringen door de harten van de Turkse jeugd te open voor buitenlandse en Christelijke invloed en hij verdedigt zich in zijn toespraken en artikelen. Hoewel hij bekritiseerd wordt in zijn dialoogcentrisme of dialooggerichtheid en zijn openheid voor dialoog wordt hij door velen beschouwd als een vredestichter die dialoog, interactie, onderwijs en spiritualiteit centraal stelt in zijn leven. Een grondige analyse en conceptualisatie van Gülen’s dialoogbenadering en zijn religieuze vertrekpunten kan diepgaande inzichten verschaffen over hoe mensen met elkaar om kunnen gaan in de steeds pluriformer wordende westerse maatschappijen. Op die wijze kan tegelijkertijd een interactie ontstaan tussen theologisch onderzoek enerzijds en sociologische gezichtpunten anderzijds. Gülen’s gedachten inzake dialoog in het algemeen en de interreligieuze en interculturele dialoog in het bijzonder, kunnen bijdragen aan de verbetering van harmonieuze interacties en relaties in het westen. Fethullah Gülen’s bijdragen aan de dialoog tussen moslims en christenen in de context van Abrahamitische coöperatie worden meer en meer zichtbaar in het westen. Zijn denken geeft aan dat ‘mensen van het boek’ – christenen, joden en moslims – veel van elkaar kunnen leren. Bovendien kan de bestudering van zijn benadering tot dialoog en tolerantie leiden tot het vinden van overeenkomsten van gedachten over mensheid, geloof en universele waarden. Om interreligieuze dialoog te doen slagen, stelt hij voor om het verleden te vergeten, polemieken te vermijden en te focussen op gemeenschappelijke punten in plaats van verschillen.

Fethullah Gülen is te kentekenen als activist en een voorloper in dialoog vooral door zijn onvermoeibare inzet op het gebied van educatie als middel op weg naar meer interactie en betere verhoudingen tussen volkeren en religies. In zijn theologie betekent dialoog: respect voor elkaar en acceptatie van de onderlinge verschillen. Zijn theorie is af te leiden uit zijn praktijk en dialoogactiviteiten. Hij heeft de overtuiging dat zonder kennis van elkaar geen dialoog, vrede en verzoening tot stand kunnen komen. Gülen sluit hiermee aan bij een islamitische traditie die stelt dat onwetendheid de wortel is van alle kwaad. Opmerkelijk is dat Gülen een verband legt tussen onvrede en onwetendheid. Hij stelt dat door onderwijs en geestelijke scholing een vruchtbare voedingsbodem voor dialoog en vrede tot stand gebracht kan worden.

Een andere opvallende karakteristiek van Gülen’s dialoogmethodiek is dat hij in beginsel met zijn nabije omgeving van start is gegaan en vervolgens toenadering heeft gezocht bij zijn wijdere milieu. In dat kader heeft hij in zijn geboorteland Turkije menig religieus leider bezocht en ontvangen om samenspraak en tolerantie te bevorderen. In dat kader bracht hij bijvoorbeeld in 1998 een bezoek aan Paus Johannes Paulus II in het Vaticaan om zijn dialoogboodschap internationaal gehoor te geven onder ‘mensen van het boek’. Hij kende geen ‘boven’- of ‘ondergrens’ om zijn boodschap en gedachten inzake dialoog te delen en openbaar te maken en heeft voordurend getracht de dialoog aan te gaan met mensen uit alle lagen van de samenleving. Zijn bijzondere focus op intellectuelen en religieuze leiders is een belangrijke succesfactor in zijn dialoogbenadering. Door middel van zijn beweging nodigt Gülen niet-moslims uit voorbij vooroordeel, wantrouwen en halve waarheden te kijken, om zo wellicht te begrijpen waar de islam werkelijk om draait[27]: “Iemand wiens kennis van de islam zich beperkt tot de dagelijkse krantenkoppen, zou kunnen geloven dat de islam terrorisme, zelfmoordaanslagen, onderdrukking van vrouwen en haat van iedereen buiten de eigen gemeenschap voorschrijft”. De beweging die met Fethullah Gülen wordt geassocieerd probeert echter een interpretatie van de islamitische leer voor te staan die de gelovige naar werkelijke spirituele waarden als vergeving, innerlijke vrede, sociale harmonie, eerlijkheid en vertrouwen in God leidt. Door uiting te geven aan de islamitische waarden die voortvloeien uit zijn diepgaande kennis van de islamitische bronnen en traditie, roept Gülen niet alleen moslims op om de dialoog te zoeken en zich voor vrede in te zetten, maar betrekt hij ook niet-moslims bij een discussie over gemeenschappelijke idealen en harmonieus samenleven.

Verder meent Gülen dat oprechte dialoog, wederzijdse acceptatie en universele vrede slechts bereikt kunnen worden door degenen die dialooggericht zijn, die de diversiteit van het multiculturalisme als rijkdom beleven, die ruime aandacht besteden aan de realiteit van maatschappelijke pluriformiteit en die zuiver, respectvol, empathisch en tolerant zijn en zich openstellen voor gemeenschappelijke en humanitaire waarden en inspiraties. De kern van zijn boodschap inzake dialoog verwoordt Gülen zelf in de volgende kreet[28]: “Wees zo verdraagzaam dat je boezem zo wijd wordt als de oceaan. Raak vervuld met geloof en voel liefde voor de mens. Laat er geen bedroefd hart zijn waarin je niet geïnteresseerd bent of waarnaar je de hand niet hebt uitgereikt”.

Tweet

Whatsapp