Haqqa Hörmət və Hüzur Toplumu

İstər fərdi, istər cəmiyyətə məxsus haqq və hüququn icrasında nöqsanlarla üzləşən vicdan daha çox qabarır, daha çox özünü hiss etdirməyə başlayır. Bu nöqteyi-nəzərdən haqqı qorumada haqq və hüquq xaricinə çıxmamaq üçün nələrə daha çox diqqət edilməlidir? Ədalət və hüququn kamil mənada icrası ilə toplumun hüzur və əmin-amanlığının təmin edilməsi arasında hansı münasibət var?

Bildiyiniz kimi, çox geniş sahədə istifadə olunan “haqq” kəlməsi həmçinin Əsmayi-Hüsnada bir isimdir. Bu baxımdan onun mənası, bilavasitə var olan, heç bir şeyə möhtac olmayan və öz-özünə var olan ən sağlam və dəyişməz həqiqət deməkdir. Bəli, bütün haqların yeganə məxəzi “Haqq” ismi-şərifidir və maddi-mənəvi, zahiri-batini bütün haqlar onun müxtəlif səviyyəli təcəllisindən ibarətdir. Məhz bu səbəbə görə, həqiqi mömin haqqı “Haqq” isminin müxtəlif təcəllisi sayaraq hər haqqa hörmət edər, haqqı dirçəltməyə cəhd göstərər, nə zülm edər, nə zülmə baş əyər. Haqq və vəzifənin icrasına çalışar və onları canlandırmaq üçün özünü oda yaxar. Bu baxımdan haqq inanan insan üçün böyük dəyərə malikdir. Mərhum Mehmet Akif də “Əsr” surəsini şərh etdiyi şeirində buna diqqət çəkir və:

"Xaliqin namütənahi adı var, ən başı Haqq
Nə böyük şey qul üçün haqqın əlindən tutmaq"

misraları ilə bu həqiqəti dilə gətirir.

Bu baxımdan, Cənabi-Haqqın rizasına əsasən istər özümüzün, istərsə başqalarının haqqını qorumaq, haqqı dirçəltməyə çalışmaq ibadətdir. Hətta haqqı qoruma yönümlü strategiyalar, planlar, məşvərətlər, yol və üsul axtarışları da ibadət kateqoriyasına daxil edilə bilər. Deyək ki, siz bir məsələdə haqq olanı tapmaq üçün on dəfə oturub məşvərət etdiniz və sadəcə birində haqqı tapdınız. Bilməlisiniz ki, bunların hər biri haqq niyyəti ilə olduğu üçün on qat məşvərət savabı almısınız. Çünki nəticəsi xeyrə aparan vəsilələr də xeyirdir. Əgər məqsədimiz fərzdirsə, fərzə gedən hər yol və üsul da bizə fərz savabı qazandırar. Namaz üçün dəstəmaz fərz olduğu kimi, elə də namaz üçün alınan dəstəmaz da insana fərz savabı qazandırır.

Bəli, haqqı dirçəltmək Allaha yaxınlığın yoludur və çox əhəmiyyətli və həssas xüsusdur. Ancaq bu məsələdə əvvəla haqqın çərçivəsi, sərhədləri müəyyən edilməlidir. Yəni haqq duyğusu düzgün başa düşülüb, düzgün şərh edilməlidir. Çünki əgər o, təməl, əsas məxəzlərə əsaslanmaqla düzgün anlaşılıb, düzgün şərh edilməsə, hər kəs özünə görə bir haqq anlayışı ortaya atar, özünə görə bir haqq-hüquq tələb edib baş qaldırar. Beləcə, hər tərəfə üsyan əxlaqı yayılar.

Bu baxımdan, haqqı qorumada üsul və əsaslar da haqq olmalıdır. Halbuki, Həzrəti Pirin də ifadə etdiyi kimi, hər haqqın hər vasitəsi haqq olmaya bilər. Bəzən praqmatik bir düşüncə ilə batil amillərlə haqqı əldə etmək istəyənlər çıxa bilər. Məsələn, makyavelist bir anlayışda olanlar məqsədə çatmaq üçün hər vasitəni qanuni sayırlar. Ancaq müsəlman belə ola bilməz. O, haqqı arzulayırsa, həmin haqqı əldə etmək üçün istifadə etdiyi arqumentlərin üstündə, mütləq, "caizdir" və ya "məşrudur" möhrü olmalıdır. Yoxsa: “Mən haqqı qoruyuram, bunün üçün batil yollara da əl ata bilərəm” düşüncəsinə Quran və sünnə əsla icazə verməz. Bəli, bu düşüncə tərzindən Cənabi-Haqq razı deyil. Bu səbəbdən, demək olar ki, əgər müsəlmanlar bu gün məğlubdursa, bunun arxasında haqqı düzgün anlayıb, düzgün təmsil edilməməsi yatır.

Digər tərəfdən, hər batilin hər vəsiləsi də batil deyil. Bəzən batilin vəsilələri də haqq ola bilər. Kainatın, fiziki dünyanın araşdırılması zamanı, bir qisim natural və ya pozitiv nəticələr əldə etmə istiqamətində aparılan tədqiq, təhqiq və araşdırma metodları, elm və həqiqət eşqi kimi faktorlar buna misal olaraq verilə bilər. Bu nöqteyi-nəzərdən, "batili təmsil edənlərin haqqı təmsil edənlər üzərindəki qələbəsinin əsas səbəbi istifadə etdikləri arqumentlərin, vasitələrin haqq olmasıdır. Bu səbəbdən, əslində qazanan batilin təmsilçiləri deyil, yenə haqdır" deyə bilərik. Xülasə, əsas olan haqq duyğusunu canlandırarkən doğru vəsilələrlə, doğru yollarla ona doğru getməkdir.

Məsələn, bir insan deyə bilər ki: "Məndə insanlara səadət və əmin-amanlıq gətirən bir dünyagörüşü, bir həyat anlayışının layihəsi var. Belə ki, bu layihə həyata keçsə, insanlar daim əmin-amanlıq içində xoşbəxt yaşayacaqlar". Ancaq, bu şəxsə görə, bu dünyagörüşünün təsisi üçün insanların onda biri qurban edilməlidir. Bu sistem nəzəri planda, həqiqətən, gözəl ola bilər və bu layihənin müəllifi həqiqətən səmimi bir insan da ola bilər, ancaq belə bir layihəni həyata keçirərkən vəsilələrin də haqq olması zəruridir. Haqqı axtarıb tapmaq və haqla həmin hədəfə doğru getmək zəruri məsələdir. Yoxsa, belə bir xəyal üçün insanları qurban vermək, belə bir batil vəsiləyə əl atmaq o işin yerlə-yeksan olmasına gətirib çıxarar.

Bunun kimi, bizim də doğruluğuna inandığımız duyğu və düşüncələrimizi ruhlara duyurma, vicdanları haqqa çağırma, bu yolda onlarda həyəcan oyandırma kimi fəaliyyətlər nəticə etibarilə haqq üçündür. Lakin biz bu mövzuda qətiyyən batil vəsiləyə, vasitəyə müraciət edə bilmərik. Yürüdüyümüz yolda hər vasitənin haqq olmasına, mütləq, diqqət yetirməli, hərəkət tərzimizi və üslubumuzu müəyyənləşdirərkən bizim dəyişməz qayda-qanunlarımız olan nizam-intizama və dinamizmə daim bağlı qalmalıyıq.

Yoxsa, hər kəs özünə görə haqq mülahizəsi ilə haqqı dirçəltmə səfərbərliyinə girişsə, ortaya sadəcə xaos və qarışıqlıq çıxar. İndiki kimi canlı bombalarla ətrafı yaxıb yandıraraq batil yollarla haqq axtardığını iddia edənlər peyda olmağa başlayar. Hətta: "İnsanlara qorxu salaraq, təzyiq göstərərək, turşu quyularına ataraq özümüzü xalqa qəbul etdirək" mülahizələri ilə fasid dairənin içinə də yuvarlana bilər. Belə olunca da, bir daha ayağa qalxa və əsla haqqı qoruya bilməzsiniz. Haqqı dirçəltmək bir tərəfə, haqq üçün atdığınız hər addım, hər təşəbbüs batilin hesabına keçər.

Mövzunun ayrı bir yönü də bundan ibarətdir ki: Dinimizə görə, haqq və dəyər nöqteyi-nəzərindən bütün insanlar darağın dişləri kimi bir-birinə bərabərdir. İrq, cins, rəng, dilindən asılı olmayaraq hər kəs eyni haqq-hüquqa və eyni imkanlara malikdir. Lakin bu müxtəlif istedad və qabiliyyətlərə malik insanları görməməzliyə vurma, onları heç sayma şəklində anlaşılmamalıdır. Məsələn, aqil, istedadlı, çox gözəl qabiliyyətə malik bir insanla, axmaq, əlindən iş gəlməyən bir insan, əlbəttə ki, hüquq önündə bir və bərabərdir. Lakin mütləq müsavat, bərabərlik deyib hər kəsi eyni rifah səviyyəsinə məhkum etmək, istedad və qabiliyyətlərə sərhəd qoymaq, onları nəzərə almamaq haqq və ədalət deyil, əksinə haqq və ədaləti tapdalamaqdır. Çünki əməyə, sərmayəyə, istedad və qabiliyyətlərə imkan və şərait hazırlanmasa, istedadlar özünü təsdiq edə bilməz, yüksək qabiliyyətlər inkişaf etmək üçün zəmin tapa bilməz. Çöx gözəl bir kəlamda deyildiyi kimi, “Mərifət iltifata baxır”. Yəni siz onların qabiliyyətlərini mükafatlandırar, onlara özlərini ifadə etmək üçün zəmin hazırlarsanız, onlar da cəmiyyətə faydalı şəxs olar.

Bəlkə, burada belə bir mülahizə də ağıla gələ bilər ki: Belə istedad və qabiliyyətə malik insanlar fədakar olmalı, artıq şey tələb etməməlidir. Əlbəttə ki, belə düşünən, belə həyat yaşayan qəhrəmanlar vicdanı geniş, fəzilətli insanlardır. Onlar bu yolla bilvasitə Allaha yüksələrlər. Lakin bu tələb obyektiv deyil və hər kəsdən bunu istəmək düzgün deyil. Çünki insanlardan belə şeylər tələb etmə barədə nə Quranda, nə də sünnədə bir əmr, bir bəyan var. "Bu fədakarlığı göstərməyən insan, insan deyil" deyə bir anlayış da yoxdur. Dolayısilə, belə şeylər onların fədakarlıq anlayışına həvalə edilməməlidir.

Əsas mövzumuza dönək, yüksək istedad və qabiliyyətə malik insanlar çox böyük işlər görə bilər və buna görə onları təqdir etmək və ya iş üçün xüsusi şərait hazırlamaq da olar. Və bütün bunlar onların haqqıdır. Ancaq belə insanlarla eyni səviyyədə olmayan bir insanın onlara verilən bütün imkanları özünə istəməsi və bunun adına da “haqq tələb edirəm” deməsi, hətta üsyan əxlaqına sığınması haqqın sərhəddini bilməmə, haqqın çərçivəsini anlamama deməkdir.

İnsanların haqq və hüquqlarına riayət olunan, hüquq sistemində nöqsanı olmayan bir ölkə hüquqi dövlətdir. Ancaq yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, əvvəla haqlar düzgün müəyyən edilməlidir. Haqqın həqiqi mənada haqq olması çox əhəmiyyətli bir məsələdir. Bu məsələdə bütün haqların mənbəyi və hər haqdan uca olan "Allah haqqı"na riayət mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda, insanın üxrəvi yönünün, əbədi arzularının, ibadət və Allahla münasibət haqqının nəzərə alınması və onun mənəvi və maddi (fiziki) böyük-kiçik bütün haqlarına riayət olunması da hüquqi dövlətin digər bir xüsusiyyətidir. Yəni hüquqi dövlətdə insanların maddi və dünyəvi yönü ilə yanaşı, onların metafizik, mənəvi yönü və üxrəvi ehtiyacları da nəzərə alınmalıdır. Üstəlik hüququn yalnız güclülələrə xas imtiyaz halına gətirilməməsi, cəza hüququnn sırf zəiflərə tətbiq edilməməsi, xülasə, insanlar arasında hüquqi bərabərliyin təşkil edilməsi də məsələnin çox önəmli tərəfidir.

Rəşid xəlifələr dövründə haqq və hüquq məfhumu yuxarıda göstərilən yönləri ilə, müddəalarına riayət edilmişdir. Bəli, o dövrdə rahatlıqla xəlifə ilə səravi vətəndaş eyni məhkəmədə hakim qarşısına çıxa bilirdi. Məsələn, Hz. Ömərin bir "məvali" (azad edilmiş kölə) ilə birlikdə hakim qarşısına çıxıb sorğuya çəkilməsi və hətta hakimin ona cüzi tərəfkeşliyini görüncə onu xəbardar etməsi o dövrə aid hamımızın bildiyi tarixi bir həqiqətdir.

Əslində Osmanlı Dövləti də bundan fərqli deyildir. Fateh Sultan Mehmet Xan Həzrətləri haqqında rəvayət edilən bir mənqibəni misal verə bilərik. Deyilənlərə görə, “Fateh” Məscidinin tikintisini qeyri-müsəlman bir nəfər öhdəsinə götürür. Bu insan ona tapşırıldığı kimi deyil, öz bildiyi kimi məscidi tikməyə başlayır. Bundan xəbər tutan Fateh Cənnətməkan da onun əli kəsilməklə cəzalandırılmasını əmr edir. Bunu eşidən qeyri-müsəlman Həzrəti Fatehdən məhkəməyə şikayət edir. O dövrdə də məhkəmənin qazısı Xıdır Çələbi idi. Həzrəti Fateh hakimin hüzuruna çıxınca Xıdır Çələbi ayrı-seçkilik etmədən hər iki tərəfə qulaq asır və Sultan Fatehi günahkar sayıb əlinin kəsilməsinə hökm verir. Verilən qərardan çaş-baş qalan qeyri-müsəlman İslamın ədalətinə heyran olub müsəlman olur və Həzrəti Fatehi bağışlayır.

Məhkəmə sonunda baş verənlər olduqca maraqlıdır. Sultan Fateh qoltuğunda gizlətdiyi mismarlı toppuzu çıxararaq Xıdır Çələbiyə göstərir və "Allahın əmr etdiyi kimi hökm etməsə idin, başını bununla parça-parça edəcəkdim” deyir. Xıdır Çələbi də belindən çıxardığı xəncərini göstərir və "Hünkarım! Əgər mənim verdiyim hökmə razı olmasa idin, mən də səni bununla deşik-deşik edəcəkdim" deyir.

Bu mənqibənin əsası olsun və ya olmasın, biz bilirik və tarix də buna şahiddir ki, o toplumda haqqa sayğı, hüquqa təslimiyyət, ədalətə baş əymə bu səviyyədə idi. Haqq və hüquq o toplumda elə oturmuşdu ki, o, bu anlayış sayəsində böyük bir dövlətə çevrilmiş; əsrlərlə idarə etdiyi böyük bir ərazidə hüzur və sülh hökm sürmüş, asayiş və əmin-amanlıq təmin edilmişdi. Zülmə məruz qalan insanların Osmanlıya sığınması və Osmanlının hökmranlığında yaşayanlardan heç birinin şikayət etməməsi bunun ən böyük dəlilidir. Bəli, Osmanlıda yaşayan təmiz Türkün sayı on bir milyonu keçməməsinə baxmayaraq, iki yüz əlli milyon fərqli irq, fərqli rəng, fərqli anlayış, fərqli mədəniyyətin insanları ilə sülh və əmin-amanlıq içində əsrlərlə birlikdə yaşamışlar. Müəyyən nöqsanları ilə yanaşı, haqqın abidəsi ucaldılmış və əhsəni-təqvimdə (ən gözəl surətdə)yaradılan  insanın maddi-mənəvi bütün ehtiyacı təmin edilmişdir.

Əgər biz də mələkləri heyran edən bir hüzur toplumunu arzulayırıqsa, haqqa hörmət və hüquqa sayğı anlayışını dərk edib qəlbimizə nəqş etməliyik. Məhz onda təməlləri hüzurla atılan hüququn icrası ilə dünyanın cənnətə dönəcəyinə ümid edə bilərik.

Tweet

Whatsapp