‘Gülen is een mens van tolerantie en de beweging staat boven partijen’

Dat een charismatische predikant als Rick Warren de presidentskandidaten uitnodigt voor zijn gemeente van de Saddleback Kerk, wordt in Amerika niet gezien als tegenstrijdig met het laïcisme. In Turkije worden zelfs op initiatieven van minder belang met woede gereageerd.

Het doel dat Warren had, was het overbruggen van de muren die zich bevonden tussen verschillende groeperingen en daarbij godsdienstige waarden verdedigen. De charismatische predikant Fethullah Gülen, aan wiens woorden gehoor wordt gegeven in Turkije, is niets anders dan dat. Al negen jaar leeft hij in Amerika, want thuis is de kemalisitische elite bang voor hem. De elite beschuldigt Gülen ervan ten doel te hebben een islamitische staat te willen stichten en houden hem op afstand van hun eigen republiek.

De kemalistische buizerds beweren dat Gülen een “verborgen agenda” heeft om Turkije te verislamiseren. De open agenda laat echter iets anders zien. Gülen is de eerste bekende Turk die Bartholomeos, de patriarch van de Grieks orthodoxe gemeenschap in Turkije, en de Armeense patriarch Mezrob, heeft bezocht. Sindsdien pleegt hij overleggen met beiden. Gülen is de eerste die intellectuelen van tegengestelde richtingen ieder jaar bijeenbrengt voor een uitwisseling van gedachten; daarbij bleek sprake te zijn van een productieve dialoog. Gülen heeft particuliere scholen laten stichten onder toezicht van de overheid, maar die (scholen) zijn in vergelijking met openbare scholen, meer toegespitst op natuurwetenschappen en het leren van vreemde talen.

Desondanks vertrouwen de seculiere kemalisten in binnenland en hun vrienden in het buitenland deze oproep en bewegingen niet. Gülen accepteert niet de botsing tussen moderniteit en godsdienst, waarvan de seculiere buizerds menen dat die er is. De buizerds hebben het vooroordeel dat moderniteit door religie wordt afgestompt. Gülen daarentegen zegt dat moderniteit juist behoefte heeft aan religie en metafysieke waarden. Dit maakt hem in Turkije tot staatsvijand. De Berlijnse schrijfster Necla Kelek beschuldigt hem er zelfs van “diep conservatieve opvattingen” te hebben. Komt bij dat de kemalistische elite en hun buitenlandse vrienden het argument gebruiken dat alles wat de islam buiten de theologie om voortbrengt, politiek is. Ze verdedigen dat de islam daarmee opstaat als een politiek en maatschappelijk model tegenover het moderne Westen. Naast de politieke islam die bestaat in de meeste Arabische samenlevingen, zijn er echter ook altijd volksbewegingen geweest die niet de politiek, maar de mensen als uitgangspunt namen. Gülen en zijn beweging behoren hiertoe.

De islam heeft vele gezichten. Een derwisj die om zijn eigen as draait en streeft naar samenzijn met Allah, symboliseert de mystieke en tolerante Turkse islam. Gülen heeft zichzelf de mystiek en tolerantie opgelegd die Mewlana Djelaleddin Roemi, Yoenoes Emre en Said Nursi hebben ontwikkeld en gepredikt. Hij zet zelfs de traditie van de rationele islam voort die Gazali (1058-1111) heeft geformuleerd. Aanhangers van Gülen halen regelmatig zijn volgende woorden aan: “Steek een kaars aan in plaats van te vloeken naar de duisternis.” De kern van Gülens gedachtegoed is het eigen maken van de godsdienst in plaats van grote politieke spelletjes. Daarom predikt hij waarden die in beginsel niet verschillen van die van het christendom: loyaliteit aan God, trouw aan mensen, genade en toewijding. Daarmee komt hij op tegen “botsingen en waarden waarmee men tegenover elkaar komt te staan.” Als doel wordt gesteld dat deze (waarden) tezamen de mens een innerlijke vrede geven en (de mens) het besef van verantwoordelijk voor zijn sociale omgeving, waarmee een soort “wereldlijke ascese” verschijnt. “Gedachten brengen mensen tot beweging en motiveren hen,” zegt Gülen. Hij concentreert zich op drie “gedachten”: onderwijs, dialoog en media. Zodoende hebben zijn aanhangers in verschillende delen van de wereld meer dan 500 scholen geopend; Het “Abant Platform” en de “Vereniging van journalisten en schrijvers” (Foundation of Journalists en Writers) brengt intellectuelen met verschillende overtuigingen bijeen. De krant met de meeste oplagen is Zaman, de krant waar Gülen nauw mee verbonden is, vele televisiezenders en een serie worden afgesloten met periodieke uitzendingen.

Het is moeilijk de beweging in een hokje te plaatsen. Want wat gemeenschappelijk is, is niet een organisatie, maar het staan voor waarden. De tegenstanders van Gülen vervormen dit gebrek aan institutionalisering tot de beschuldiging dat het gaat om “een geheime organisatie met revolutionaire doelstellingen”. Wat verschijnt, is een onafhankelijk web zonder verbindingen die medestanders bijeenbrengt zonder ze vorm te geven. Bekim Agai, de islamgeleerde uit Bochum, heeft dit onderzocht. Wie zich door de gedachten van Gülen laat inspireren, opent op eigen initiatief een school of studiecentrum. De beweging noemt zichzelf daarom “de beweging van vrijwilligers en onbezoldigden, de Vrijwilligersbeweging”.

De aanhangers van Gülen dragen de gedachten van hun predikant ook over naar de rest van de wereld en Duitsland. Zelfs in de Arabische wereld begint het zich geleidelijk aan te verspreiden. Wat jammer is, zijn de beweringen dat de Milli Görüş en Gülen-bewegingen parallel lopen en/of in elkaar overgaan. De Milli Görüş is de politiek-islamitische koepelorganisatie van Turkije die door Necmeddin Erbakan werd opgericht. Milli Görüş heeft het kenmerk zich op de binnenlandse politiek van Turkije te richten en heeft een islamisme dat duidelijk kan worden waargenomen. Zijn leden zijn overwegend gastarbeiders van Turkse migranten. De Gülen-beweging onderscheidt zich op alle punten. De leden van Gülen worden zowel in Turkije als in Duitsland overwegend gevormd door de nieuwe middenklasse. Academici die zich kunnen vinden in de drie wensen van Gülen (onderwijs, dialoog en media) sluiten zich aan bij de beweging. Omdat zij zich bezighouden met de plaatselijke projecten in Duitsland, houden zij zich minder bezig met de politiek in Turkije, overigens zijn zij vrijwillig in dienst. Want men kan hen telkens weer horen zeggen dat zij “alleen hopen op de goedkeuring van God”, dat zij hopen op [een plaatsje in] het paradijs, op dat zij het paradijs binnen mogen gaan, ook al is daar geen garantie voor. Behalve hun gebeden, moeten zij zich bewijzen tegenover God door aanleiding te zijn voor concrete werken en daar beloning voor te krijgen. Deze houding heeft ertoe geleid dat in Turkije de term “islamitisch calvinisme” werd geïntroduceerd. Moslims die dit aannemen, zeggen dat werken een hoge vorm van aanbidding is.

Anders dan Milli Görüş, ziet de Gülen-beweging zichzelf boven partijen, maar in principe ondersteunt zij alle partijen die een bijdrage leveren aan de democratisering van Turkije. Gülen heeft in zijn preken telkens weer benadrukt dat de voorwaarde voor mensen om in vrede met elkaar te kunnen samenleven, een werkende democratie is en een veelzijdige samenleving. Het is niet mogelijk de omvang van het web (van de beweging) binnen een raamwerk te plaatsen, want er bestaat geen lidmaatschap en er is sprake van een sterke decentralisatie (er is geen centralisatie). De beweging is niet geïnstitutionaliseerd en is niet politiek. De beweging wil niet middels politieke macht “een betere samenleving” bewerkstelligen, integendeel wil zij van beneden [bottom-up] de samenleving opleiden en de mensen dienen middels tolerantie.