De complete transformatie van het Turkse islamisme

Momenteel verblijf ik in Washington D.C. om een ‘paper’ te presenteren tijdens de conferentie ‘Islam in the Age of Global Challenges: Alternative Perspectives of the Gülen Movement’. Deze conferentie is georganiseerd door de Universiteit van Georgetown en het Rumi Forum. De organisatoren zeggen dat globalisering een uitbreiding van uitdagingen voor ons allemaal met zich meebrengt: escalerende inter- en intranationale conflicten, armoede en onwetendheid, omdat meer dan 1 miljard mensen nog altijd analfabeet zijn. Om bij te dragen aan een oplossing voor deze mondiale problemen is niet alleen onbaatzuchtigheid vereist, maar ook persoonlijke interesse.

Dat is waarom de organisatoren kozen voor ‘Mondiale Uitdagingen’ als hoofdthema van deze conferentie, met een speciale nadruk op de visie van de Gülen-beweging ten aanzien van mogelijke oplossingen voor deze problemen.

Invloedrijk

De beweging heeft de interreligieuze dialoog georganiseerd om religieuze conflicten te voorkomen, zoals zij onderwijsinstituten in het leven heeft geroepen om onwetendheid te voorkomen. Ook stichtte de beweging charitatieve en zakelijke verenigingen om armoede tegen te gaan. Daarmee vormt de Gülen-beweging een interessant fenomeen, dat nieuwe discussies kan aanwakkeren over diverse aspecten van de mondiale uitdagingen en eventuele oplossingen.

De rode draad door mijn ‘paper’ is dat de Gülen-beweging de meest invloedrijke factor is geweest voor de leiders van de AK Partij, die daarmee een toleranter kader konden ontwerpen. En ze konden uiteindelijk ook hun Islamisme hiermee overboord gooien. Met de toegenomen internationale bekendheid van Turkije en zijn succesvolle en internationaal gerespecteerde AK Partijregering, richten academici hun aandacht op de Turkse islamistische ervaring.

Turkije werd al gezien als een bijna uniek geval op het gebied van islam/seculiere staat/democratie. Maar de recente fundamentele transformatie van Turkse Islamisten, gekoppeld aan de mondiale opschudding in de ‘post-11 september wereld’, heeft de Turkse wereld nog interessanter gemaakt.

Historisch besef

Er schieten mij goede historische wortels te binnen, van de Ottomaanse ervaring van secularisme en democratie. Het Turkse Islamisme was altijd anders dan andere islamistische ervaringen. De ideeën democratie, staatstrouw en nationalisme van de Turkse Islamisten zijn verwant aan de beginselen de eerste Islamisten uit de geschiedenis: de jonge Ottomanen. Deze omstandigheden hebben ook de evolutie van de Turkse Islamisten naar het post-islamisme vergemakkelijkt. Zowel de fysieke als de sociale interactie van de islamitische groepen is een belangrijke factor in de Turkse islamitische transformatie. De voormalige Islamisten werden direct en maatgevend beïnvloed door de nieuwe Anatolische elite, de Gülen-beweging, haar scholen en media en de post-Islamistische intellectuelen.

Het is uiteraard lastig om een relatie aan te wijzen die een verband tussen oorzaak en gevolg van de twee sociale fenomenen bewijst. Maar men kan de wederzijdse relaties onderstrepen. Mijn voornaamste hypothese is dat de Gülen-beweging de meest invloedrijke factor is geweest in de baanbrekende transformatie van het mentale kader en de religieuspolitieke wereldvisie van de voormalige Islamisten.

Uitbreiding

De kennis van de Islam van Fethullah Gülen is invloedrijk geweest in Turkije, en men mag verwachten dat deze kennis ook invloedrijk kan zijn in de bredere moslimwereld. Een ontwikkeling die parallel zal lopen met de groei van de Turkse invloed en de Gülen-beweging op mondiale schaal. Grote ontwikkelingen in Turkije hebben al veel interesse gewekt van moslimmedia, geleerden en activisten overal ter wereld. De beweging heeft ook haar activiteiten in de niet-Turkse moslimwereld uitgebreid. Buiten de onderwijswerkzaamheden in grote moslimlanden als Bangladesh, Pakistan, Maleisië en Indonesië, heeft de beweging recentelijk scholen, ziekenhuizen en universiteiten geopend in Afrika, en - waar toegestaan - ook in het Midden-Oosten.