Zahirpərəstlik Toruna Düşən Dini Həyat və ya Kültür Müsəlmanlığı
Sual: İman və mərifət dünyasının ən böyük təhlükələrindən biri də insanın nəzəri biliklərdən kənara çıxmayıb əməl və ibadətlərə kültür kimi yanaşmasıdır. Belə bir fəlakət və təhlükədən qorunmaq üçün hansı xüsuslara diqqət yetirilməlidir?
Cavab: Bir insanın, istər inanma baxımından zəruri olan məsələlər, istər iman edilən həmin xüsusların yerinə yetirilməsi ilə – diyanətlə bağlı məsələlər haqqında başlanğıcda nəzəri biliyə malik ola bilər. Ümumiyyətlə, bir mübtədinin (yeni başlayanın) biliyi nəzəri bilikdən o tərəfə keçmir. Bu, elə adi bir məsələ də deyil. Ancaq əgər insan bu ilk nəzəri biliyi əqli, zehni, fikri cəhd və səylərlə, dəlil və əsaslarla möhkəm bünövrəyə oturtmaz və iman etdiyi xüsusları əməllə xarakterinə mənimsətməzsə, nəzəri biliyin hüdudlarından kənara çıxa bilməz, ömrünü təqlidlə keçirər, dolayısilə heç vaxt həqiqi mənada Müsəlmanlığı hiss edə, onun gerçək ənginliyini və dərinliyini dərk edib yaşaya bilməz.
Təqliddən azad olub təhqiqi imanı əldə edə bilməmiş belə insanların əksəriyyəti bir məscidin harimində (Yadların girməsi qadağan olan, müqəddəs sayılan, qorunan yer) və ya inanclı bir mühitdə nəşət etdiyinə görə Müsəlmanlıq kimi bir məziyyətin kölgəsinə sığınmışlar. Bu cəhətdən əgər bu insanlar kilsə və ya sinaqoqun harimində nəşət etsəydilər, bəlkə də, bir Xristian və ya Yəhudi də olardılar. Ya da nəşət etdikləri yerdən asılı olaraq brahmanist, sintoist, buddist və ya sionist kimi də ömür sürmüş ola bilərdilər.
Bu kədərli mənzərənin əsas səbəbi İslamın əməli yönünə laqeydlikdir. Əmələ laqeydlik də mövcud nəzəri imanla iman əsaslarının “üssül-əsası (həqiqi möhkəm əsası)” olan imanı-billahı (Allaha iman), uluhiyyət həqiqətini, – belə demək mümkünsə – mahiyyəti-nəfsül-əmriyyəsinə uyğun dərk etməyə mane olmuşdur. (Bu ifadəni istifadə edərkən həmişə "əgər caizdirsə" deməyi unutmamağa çalışıram. Çünki Zati-Uluhiyyət bizim bildiyimiz və anladığımız mənada mahiyyət, kəmiyyət və keyfiyyətdən münəzzəh və mübərradır. Amma neyləmək olar, başqa söz bilmədiyimizə və bu mövzuda kəlmələr məhdud olduğuna görə məcburən bu ifadəni işlədirik)
Zati-Uluhiyyətin dərkində nöqsan və boşluqlarımız olduğu kimi, peyğəmbərlərin, mələklərin, həşrin qavaranılmasında da ciddi nöqsan və boşluqlarımız var. Belə ki, bu gün imanla, İslamla qətiyyən uzlaşmayan qəzavü-qədəri inkar etmə kimi anlayışlara şahid oluruq. Hələ teologiya sahəsində bəziləri elə mövzular ortaya atır ki, insan eşidəndə dəhşətə gəlib "Bu qədər də olmaz!" deyir.
Din Diyanətlə İnsan Təbiətinə Mənimsədilməlidir
Bu səbəblə bir də təkrar edək ki, imana aid mövzuların mahiyyətinə nüfuz edərək onları möhkəm özülə oturtmaq, sonra da bunun mütəmadiliyini təmin etmək diyanətə bağlıdır. Bəli, nəzəriyyənin bir mənada həqiqətə çevrilməsi – Kantın “Saf Ağılın Tənqidi” əsərində qeyd etdiyi kimi – əməllə mümkündür. Başqa bir ifadə ilə, inandığımız mövzuların həqiqətinə varmaq və onları inkişaf etdirmək əməldən asılıdır. Unutmamaq lazımdır ki, əgər insan nəzəriyyədə inandığı xüsusları əmələ keçirər və o mövzularda dərinləşməyə cəhd göstərərsə, Allah da (cəllə cəlaluhu) insana etibarlı yollarda yürümə imkanını lütf edib ona dərinliyə aparan yolları ehsan edər. Əksinə, insan nəzəri sahədə qalar, İlahi inayətin ən böyük vəsiləsi olan əməli sahəyə baş vurmazsa, yəni dinini diyanətlə taclandırmazsa, ömür boyu səthiliyə məhkumdur.
Eyni zamanda belə insan Allahı tanıma mövzusunda elə nöqtədədir ki, həmişə aldadıla bilər.
Kaş evdə körpələrimizin yeməyini aya, həftəyə, hətta günlərə uyğun tənzimlədiyimiz kimi, gənc nəsillərə elm və mərifət istiqamətində verilən biliyin dozasını də tənzimləyən istedad və qabiliyyətə sahib olaydıq. Çünki ana-ata övladlarının yaşına-başına uyğun qaneedici iman bilgilərini vermək vəzifəsi və məsuliyyətini daşıyırlar. Ancaq bir reallığı da qəbul etməliyik ki, əfsuslar olsun, ailələrimizin əksəriyyəti bu anlayışdan məhrumdur. İstisnalar qaydanı pozmur. Bəli, cəmiyyətimizdə valideynlərin böyük əksəriyyəti ağılın hər səviyyəsinə xitab etmə qabiliyyət və istedadına malik deyildir.
Digər tərəfdən ana-ata ailədə uşaqları istənilən səviyyədə tərbiyə etsə də, bu da kamil iman və mərifət üçün təklikdə kifayət etmir. Çünki uşağın evdə aldığı oksigeni küçədə karbon dioksidə çevirirlərsə, evdə verməyə çalışdığınız tərbiyənin ancaq müəyyən səviyyədə təsiri olacaq, bəlkə də, müəyyən müddət sonra o da yox olub gedəcək. Bu baxımdan çöl-bayırda, ətrafda da təhlükəsizlik və əmin-amanlıq təmin edilməlidir. Çöl-bayır, ətrafla yanaşı, təhsil ocaqları da evdə uşağın aldığı nəzəri biliyi qorumalı, həmin nəzəri bilikləri yaşına və ağlına uyğun artırmalı, əşya və hadisələri ələk-vələk edib araşdırmağı öyrətməlidir. Əgər məktəbin belə bir hədəf və qayəsi, bu hədəf və qayəyə uyğun proqramı yoxdursa, uşağın evdə öyrəndiyi bilik çöl-bayırda əriməsə də, məktəbdə əriyib gedə bilər.
Cəmiyyətə aid müəssisələrdən yerdə məbəd qalır. Orada da dini məsələlər müəyyən qəlib və folklor kimi, formal şəkildə yerinə yetirilirsə, yəni eşq və həyəcan yoxdursa, məsələn, əgər imam vəz və nəsihət verərkən ürpərti keçirib tir-tir əsmirsə, qəlbindən coşub gələn, istəsə də, mane ola bilmədiyi göz yaşları sözlərinə şərik olmursa, icra edilənlər yalnız formal fəaliyyətə çevrilə bilər deməkdir. Bu məqamda bir xüsusa aydınlıq gətirim: bu, “Hiss və həyəcandan məhrum, eşqu-şövq dərinliyi olmayan əməllər “heç nə ifadə etmir, bu əməl sahibləri tamamilə qurtuluşdan məhrum kimsələrdir” demək deyildir, belə bir fikir ağla gəlməməlidir. Biz burada nəzəri biliyin əməli biliklə dərinləşərək yaşa-başa uyğun necə müəyyən bir səviyyəyə çatacağından, yəni biliyin elmə necə çevriləcəyindən, elmin insanı mərifət üfüqünə necə yüksəldəcəyindən, bunun vicdan kültürünə necə çevriləcəyindən bəhs edirik. Vicdan kültürü isə ata-babalarımızdan miras qalan, toy-bayramlarda yerinə yetirilən adət və ənənələrdən fərqli məsələdir.
Bəli, biliyin elmül-yəqin, eynül-yəqin və həqqül-yəqin pillələrindən keçərkən insan elə səviyyəyə çatmalıdır ki, bu pillələrin hər birindən لَا إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ sədası eşidilsin. Biz buna mərifət deyirik. Belə bir mərifət məhəbbəti doğurur. Hz. Pir də bu məsələ haqda: "Qəti şəkildə bil ki, xilqətin ən yüksək qayəsi və fitrətin ən uca nəticəsi imanı-billahdır. Və insaniyyətin ən ali dərəcəsi və bəşəriyyətin ən böyük məqamı imanı-billah içindəki mərifətullahdır. Cin və insin ən parlaq səadəti və ən şirin neməti o mərifətullah içindəki məhəbbətullahdır" deyərək bu ardıcıllığa diqqət çəkir.
Sələflərin mərifət və vicdan kültürü hesab etdiyi bu məsələ, təəssüf ki, bu gün müəyyən qəliblərin ümidinə qalmışdır. Məsələn, bir viladət gecəsində (Peyğəmbərimizin (s.ə.s.) doğumu) insanların müəyyən yerlərdə mövlud oxuması gözəl adətdir. Ancaq belə bir gecədə əsas məsələ Ruhu-Seyyidil-Ənam olan Həzrəti Əhmədü-Mahmudu-Məhəmməd Mustafaya (əleyhi milyon-milyon əssalatu vəssalam) bağlılığın həyəcanla ortaya qoyulması, gözlərin yaşarması, qəlblərin çırpınması və hər kəsdə səmimi eşqu-iştiyaq hissinin şahlanmasıdır. Belə ki, belə bir tədbir hər kəsdə bu qoca dünyadan tezliklə azad olub Allah Rəsulunun maideyi-səmaviyəsində (səmavi nemətlər süfrəsində) Onunla üz-üzə əyləşmə, tezliklə Ona qovuşma hissini hərəkətə gətirməlidir. Oxunan mövlud insanda belə bir hiss oyatmırsa, onda belə bir ruh, belə bir can yoxdursa, mərhum Nurəddin Topçunun ifadəsi ilə bu “qırtlaq ağalığı”dır, deməli, məsələyə yalnız kültür şəklində yanaşılır. Elə zənn edilməsin ki, mən mövludun və ya viladət gecəsinin əleyhinəyəm. Mən sadəcə eşqsizliyin, şövqsüzlüyün, hissizlik və həyəcansızlığın əleyhinə olduğumu ifadə etmək istəyirəm.
Məbdədə Aldandıq, Heç olmasa Müntəhada Aldanmayaq
Bəli, əslində, məbdədəki (başlanğıcdakı) nəzəri bilik nemətə aparan yolda bir pilləni təşkil edir. Amma o, bir çox təhlükələrə də səbəb ola bilər; bir bəlaya çevrilib əl-qolumuza kəmənd ola, bizi bağlayıb dərdəst edə bilər, sonra da boş və quru qəliblərlə öz-özümüzə təsəlli taparıq. Hazırkı mənzərəyə baxanda səmimi müsəlmanlığı yaşayan, lazımi hisləri dərindən yaşayan, eşqu-iştiyaqla şahlanan, fəvvarətək fışqıran insanlarla müqayisədə biz əksəriyyət etibarilə məbdədəki nəzəri biliyin əsir və zəbunuyuq. Yaşımıza və bu qədər nəzəri biliyə baxmayaraq, hələ də özümüzə müxtəlif şəkil və qəliblərlə təsəlli verməyimiz bunun açıq-aşkar göstəricisi deyildirmi? Baxın, Rəqaib, Bəraət, Qədr və Viladət gecələri kimi müqəddəs və mübarək gecələr əslində bizi Allaha yaxınlaşdıran, bizə yenidən can verən, özümüzü, mənliyimizi hiss etməyə kömək edən fürsətlərlə dolu zaman kəsimidir. Amma biz çox vaxt, "Səbadan nəğmələr oxudular, bayatılar söylədilər, mahnılar ifa etdilər" deyib təkcə “xoş bir gecə” keçirməklə özümüzə təsəlli veririk. Halbuki bu müqəddəs zaman kəsimində Allahla münasibət və qulluq naminə dəruni üfüqə çatma ola-ola, sırf bunlarla təsəlli tapma insanın öz-özünü aldatmasından başqa bir şey deyildir.
Məbdədə aldanmaq başqa, müntəhada aldanmaq başqadır. Əsas məsələ İmam Rəbbani Həzrətlərinin ifadə etdiyi kimi vəraların, vəraların, vəraların fövqündə هَلْ مِنْ مَزِيدٍ mülahizəsilə "Daha yoxdurmu, daha yoxdurmu, daha yoxdurmu?.." deyib ölənədək eşqlə, şövqlə çırpınmaqdır. İnsan bu səviyyəyə gəlməsə, keyfiyyətdən danışmaq da olduqca çətindir. Əlbəttə, "Hər şey boşa gedir" deyib kimisə həvəsdən salmağa haqqımız yoxdur. Çünki Allahın mərhəməti çox əngindir. O bircə لَا إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّٰهِ deyənləri belə Cənnətinə göndərəcəyini vəd edir. Lakin bu, başqa məsələ, görülməli işlərin Onun haqqı, bizim də vəzifəmiz olduğunu unutmamaq, bununla da Ona hörmətsizliyə yol verməmək başqa məsələdir.
Bu mənzərə bizə hər kəsin müəyyən səviyyədə “reabilitasiya”ya ehtiyacı olduğunu göstərir. İnsanlığın İftixarı bir hədisində buyurur ki: جَدِّدُوا إِيمَانَكُمْ "İmanınızı təzələyin". Səhabeyi-kiram: "İmanımızı necə təzələyək?" deyə soruşanda da: أَكْثِرُوا مِنْ قَوْلِ لَا إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ "“Lə ilahə illəllah” sözünü çox söyləyin!" buyurur. (Keşfu'l-hafa, 1/299)
Biz eyni məzmunun ifadəsi olan, لاَ مَعْبُودَ إِلَّا اللّٰهُ , لاَ مَقْصُودَ إِلَّا اللّٰهُ , لاَ مَحْبُوبَ إِلَّا اللّٰهُ , لاَ مَعْرُوفَ إِلَّا اللّٰهُ həqiqətlə də imanımızı təzələməliyik. Digər tərəfdən Qurani-Kərim: يَۤا أَيُّهَا الَّذِينَ اٰمَنُوا اٰمِنُوا buyurur (“Nisa” surəsi, 4/136). Burada Haqq Təala iman edənlərə xitabən "Ey iman edənlər!" deyir. Göründüyü kimi keçmiş zaman formasından istifadə edilir. Hərəkətlərdə isə təzələnmə və yenilənmə əsasdır. Bu baxımdan, buradakı xitabı belə anlamalıyıq: "Ey imanını təzələyərək iman edən insanlar!" Bununla yanaşı, Haqq Təala bunun arxasınca yenə də اٰمِنُوا “təkrar bir daha iman edin” deyə buyurur. Deməli, insan gərək daim öz imanını gözdən keçirsin, mərifət və məhəbbət istiqamətində müntəzəm şəkildə özü ilə üzləşsin.
Madam, yolumuz bunu tələb edir, o zaman başqa şeylərə ilişib qalmaq, başqa şeylərlə təsəlli axtarmaq, bunun nəticəsində durğunluğa, passivliyə yenilmək, məncə, möminə yaraşmayan haldır. Halbuki Allah (cəllə cəlaluhu) bizi canlı yaratmış və canlılığımızı qoruma potensialını, istedadını vermişdir. Elə isə biz də bütün bu nemətlərə şükür olaraq, daim canlı qalmalı, canlı qalmaq üçün ciddi cəhd göstərməli və beləcə Rəbbimizə daim huşyar (ayıq-sayıq) bir qəlblə qulluq etməliyik.
- tarixində yaradılmışdır.