Gülən, Konfutsi və Platon: Təhsil haqqında

Əvvəlki fəsil üstün insanlar, filosof-hökmdarlar və ya yer üzünün varisləri haqqında, onların yetişdirilməsi, haradan gəlməsi, kökü, mənşəyi barədə suallarla yekunlaşmışdı. Bu ünvanlar toplumun bir bütöv kimi yaxşı və ədalətli olması naminə onu idarə edəcək və ya ona təsir edəcək ideal insan formalarına Konfutsi, Platon və Gülənin (müvafiq olaraq) verdiyi adlardır. Haradadır bu insanlar? Onları necə əldə edəcəyik? Haradan tapacağıq? Əlbəttə, bu sualların cavabı təsəlliverici olmasa da, aydındır. Onlar bizik və ya ideal insana çevrilməli olanlar bizlərik. Hər üç sistemin qayəsi bütün insanların ideal insanı öz içində mümkün olduğu qədər gerçəkləşdirməsidir. Ancaq “mümkün olduğu qədər” ifadəsinin də göstərdiyi kimi, insanların böyük əksəriyyəti bu yüksək insani səviyyəni əldə edə bilməyəcək. Əvvəlki fəslin ilk abzaslarında da gördüyümüz kimi, Konfutsi, Platon və Gülən görənlərlə korların, gözünü fani reallıqlara dikmiş sadə kütlələrlə daha yüksək qayələrə könül vermiş az sayda insanların fərqini açıq-aşkar vurğulayır. Bütün insanlar yaradılış etibarilə ideal insan potensialına malik olsa da, böyük əksəriyyət bu potensialı dəyərləndirə bilməyəcək və ya qismən, yaxud da bir hissəsini gerçəkləşdirə biləcək.

İdeal insanı gerçəkləşdirənlər, ortaya qoyanlar üçün bu sual hələ də qüvvədədir: bunu necə reallaşdırdılar? Onlar hansı metodlar və ya mexanizmlərlə özlərini bu səviyyədə yetişdirə bildilər? Dialoqun hər üç iştirakçısı da eyni cavabı verir: təhsil (təlim-tərbiyə) yolu ilə. Təhsil ideal insanlığı gerçəkləşdirməyə yönəlmiş hər cür səyin ümumi əsasını təşkil edir. Konfutsi, Platon və Gülən subyektiv dünyagörüşləri çərçivəsində spesifik təhsil nəzəriyyələri irəli sürür və izah edirlər. Bu nəzəriyyələrə görə, təhsilsiz bir sistemin bütün strukturu məhvə məhkumdur. Üstəlik, hər bir mütəfəkkir xüsusi təhsil növündən danışır və onların fikrincə, bu xüsusi təhsil forması nəzərdə tutulan (hər mütəfəkkirdə özünəməxsus) xarakterin formalaşdırılması istiqamətində ən yüksək imkanı təmin edəcək və ya insanı ən yüksək səviyyəyə çatdıracaq. Xülasə, Konfutsi, Platon və Gülənə görə, ciddi və istiqamətli təhsil ideal insanın formalaşmasında əsas faktordur. Buna görə də bir cəmiyyətin öz içindən ən yüksək və ən yaxşı liderlər çıxarmasını təmin etmək üçün ictimai strukturların bünövrəsini bu mexanizmlərlə “atmaq” lazımdır.

Əvvəlki fəsildə gördüyümüz kimi, konfutsiçilik dini fəlsəfə olmaqla yanaşı, daha çox sosial-siyasi xarakterli nəzəriyyədir. Konfutsi sadə kütlələrlə “üstün insan” və ya “alicənab” fərqini dilə gətirərkən bildirir ki, cəmiyyəti üstün insanlar idarə edərsə, ictimai və siyasi həyatda uzlaşma təmin olunar. Bu prinsipə uyğun olaraq, konfutsiçilik əsrlərdir, Çində insanları müxtəlif səviyyələrdə hökumət vəzifələrini icra etmək və imperatorun baş məsləhətçiləri kimi sarayda daimi mövqe tutmaq üçün yetişdirən ictimai və siyasi inkişaf xarakterli fəlsəfi nəzəriyyə olaraq yaşayır. Ancaq konfutsiçilik təkcə hökmdarlarla deyil, bir bütöv olaraq xalqla bağlıdır. David Hinton “Lun Yuy”un ingiliscə tərcüməsinə yazdığı ön sözdə qeyd edir ki, Konfutsiyə görə ritual sadəcə bir yaşlı adama qüsursuz ifadələrlə xitab etməkdən və ya bir mərasim zamanı müəyyən rəngdə paltar geyinməkdən ibarət deyildir. Ritual həyatı çulğalayan əlaqələr şəbəkəsidir, valideynlər, qardaşlar, yaşlı qohumlar, imperatorluq məmurları, məşhur tarixi mətnlər və s. ilə münasibətlər çərçivəsində insanın sistemli mövqeyini ehtiva edir. Bir li həyatı yaşama və rituala əməl etmə bu məzmunda təbii olaraq Konfutsinin mənimsədiyi geniş bərabərlik prinsipləri toplusunu əhatə edir. Bu prinsiplərə ictimai ədalət, (təkcə hökmdarın deyil) cəmiyyətin də mənafeyini düşünən idaəretmə və intellektual insanların cəmiy­yətin idarəsində və idarəçilərin tənqidində oynadığı rol daxildir. Hinton yazır:

“Konfutsiyə görə, ritual cəmiyyət bu bərabərlik ünsürlərindən və nəticə etibarilə cəmiyyət mənsublarının təhsilindən və yetişdirilməsindən asılıdır. Bu baxımdan Konfutsinin verdiyi töhfəni təkcə öz dövrünə aid etmək onun dəyərini azaltmaq olardı. O, Çinin ilk professional müəllimi idi; geniş əxlaqi təhsil fikrini irəli sürmüş və bu təhsilin əsas məzmununu təşkil edən klassik mətnləri tərtib etmişdir. Bunlar kifayət etmirmiş kimi, bərabər və daimi təhsil prinsipini – bütün insanların bir tip təhsil almalı olduğunu və bunun da əxlaqlı cəmiyyət üçün böyük əhəmiyyət daşıdığını irəli sürmüşdür. Diqqətini kütlələrin təhsilindən daha çox ziyalıların təhsilinə yönəltmişdir. O hesab edirdi ki, hətta bu təhsil də – nə qədər sadə təbəqədən olur-olsun – istəyən hər kəsin üzünə açıq olmalıdır. Əslində təkcə Ustad deyil, bütün tələbələri də sadə keçmişə malik idi”.^[1]

Əslində Konfutsi fəlsəfəsində təhsilə inam insana, insan oğlunun özünə və cəmiyyətə inamdır. Həm “insan olmaq nədir” sualını cavablandıran, həm də yaxşı və əmin-aman bir cəmiyyətin bünövrəsini təşkil edən əsas əxlaqi dəyər insanlığa inamdır. Cəmiyyət bu əsaslı inkişaf olmadan funksionallıq qazanmayacaq, çünki onu təşkil edən fərdlər “insan” adlanan səviyyəyə güclə çatacaq.

İstər Çin ənənəsinə mənsub olan, istərsə də digər şərhçilər bir qayda olaraq Konfutsizmin üstün insanlarından “alimlər” kimi bəhs edirlər. Çünki bu təhsil rejiminə görə, insanlar ictimai vəzifələrdə bir mövqe tutmaq üçün həmin təhsili alıb usta olmalıdır. Bundan əlavə Konfutsiyə görə, öyrənmə bütün fəzilətlərin mərkəzidir. “Lun Yuy”da bu belə ifadə edilir:

“Ustad soruşdu:

– Altı qayda və onların altı hiyləsini eşitmisən?

– Xeyr, – deyə cavab verdi şagird Lu.

– Onda otur, sənə danışım, – dedi Ustad, öyrənməyi sevmədən insanlığı sevmə, bu, axmaqlıq hiyləsidir. Öyrənməyi sevmədən hikməti sevmə, bu, səfahət hiyləsidir. Öyrənməyi sevmədən səmimiyyəti sevmə, bu, aldatma hiyləsidir. Öyrənməyi sevmədən dürüstlüyü sevmə, bu dözülməzlik (qeyri-tolerantlıq) hiyləsidir. Öyrənməyi sevmədən cəsarəti sevmə, bu, zehni qarışdırma hiyləsidir. Və öyrənməyi sevmədən mətanəti sevmə, bu, laqeydlik hiyləsidir”.^[2]

Burada Konfutsi göstərir ki, təhsil (öyrənmə) olmadan həyat və xidmət fəzilətlərindən birini reallaşdırmağa çalışmaq müxtəlif hiylələrə (mənfi xüsusiyyətlərə - red.) səbəb olur. Onlar təhsil və ya öyrənmə yolu ilə əldə edilməsə və ya təhsil onlarla paralel getməsə, fəzilətlər fəzilətsizliyə çevrilir. “Lun Yuy”un başqa bir yerində Konfutsi belə deyir: “Düşüncələrimi arındırmaq və ağlımı saflaşdırmaq ümidi ilə ac-susuz günlər, yuxusuz gecələr keçirdim. Amma heç biri o qədər faydalı olmadı. Bu cür təcrübələr əsla əzmlə işləməyə (öyrənməyə, araşdırmağa) bənzəmir”.^[3] Əzmlə çalışma və öyrənmə qəlb və zehin təmizliyi kimi əxlaqi fəzilətləri inkişaf etdirir. Əxlaqi fəzilətləri inkişaf etdirməkdə, formalaşdırmaqda pəhriz saxlama və ya yuxusuz qalma kimi ənənəvi inziva metodları kifayət etmir.

Konfutsizmin “üstün insanlar”ı və ya “alicənab”ı sonralar “Konfutsi klassikləri” və ya “ziyalı qanunları” adlanan yolun, metodun usta şagirdləri və davamçıları idi. Qanunları ehtiva edən mətnlər zaman keçdikcə genişləndi, ancaq ən qədim və ən seçilən hissəsi “müqəddəs kitab” başlığını daşıyır və beş mətndən ibarətdir: Şu Tzin (Tarix kitabı), Şi Tzin (Mahnılar kitabı), İtzin (Dəyişikliklər kitabı), Çuntzyu (Payız və yaz salnaməsi), Li tzi (Mərasimlər (Ritual) kitabı).^[4] Konfutsiz­min “üstün insanları” bu mətnlərin məzmununa vaqif alimlər idi və bu biliklər onların dövlət məmurları, canişinlər və imperator məsləhətçiləri kimi xidmət etməsinə imkan verirdi. Konfutsizmə aid əsərlərin müxtəlif mətnləri insanlıq, düzgün davranış, ehtiyat, doğruluq, mətinlik, qənaətcillik, ana-ata və babaya hörmət, xeyirxahlıq, intizamlılıq və səmimiyyət kimi klassik dəyərlərə uyğun xarakterin formalaşması istiqamətində ciddi təlim-tərbiyəni təmin edir. Əlavə olaraq, musiqi, şeir və digər sahələrdə mükəmməlliyi öyrədir. “Lun Yuy”da belə deyilir:

“Ustad dedi ki: “Övladlarım, necə olub ki, heç biriniz mahnıları öyrənməyə çalışmamısınız? Mahnılar vasitəsilə insanlara baxışlarını daxili aləmə çevirməyi ilham edə, onları bir araya gətirə və məşəqqətlərini ifadə edə bilərsiniz. Mahnılar vasitəsilə evdə olanda atanıza və uzaqda olarkən hökmdarınıza xidmət edə və saysız-hesabsız quş, heyvan və bitkilərin adını öyrənə bilərsiniz”. Sonra Ustad oğlu Po Yuya belə dedi: "Çou Nan” və “Şao Nan”ı oxudunmu? Ən azı onları yaxşıca öyrənənədək üzün divara çevrilmiş (insan) kimi yaşayacaqsan”.^[5]

Burada “Mahnılar kitabı”nın ustalığını görürük: musiqi və şeir özünü inkişaf etdirməkdə, liderlikdə, ailə və imperatorluğa xidmətdə həyati əhəmiyyət daşıyır. Bu şəkildə insan öz-özünü yetişdirməsə, “üzünü divara çevirib” yaşayar.

Burada Platonun mağara alleqoriyasına bənzərlik aşkar görünür. Ən azı “Mahnılar kitabı”nın ilk fəslində ustalaşmamış gələcək üstün insan eyni Platonun mağara sakinləri kimi, sabit bir mövqedə dayanıb gözünü divara dikmişdir və sanki, divara düşən kölgələr bütün gerçəyin bir nöqtədə təzahürüdür. Yalnız təhsil yolu ilə divardan üzünü çevirə və bilik işığına doğru gedə bilər. Ancaq bu biliyə vaqif olanlar cəmiyyətin möhkəm ailə, yaxşı canişinlər (idarəçilər) və müdrik tövsiyələrlə dəstəklənən imperator ehtiyacını təmin edə bilər. Bütün bunlar olmayanda cəmiyyət xaosa sürüklənər.

Klassik mətnlər yolu ilə təhsil təkcə idarəetmə elm və sənətini öyrətmir, daha çox ustalıq və məharət qazandırır. Konfutsidə təhsil modeli dar çərçivədə tərif edilməmişdi. Klassik mətnlərin adlarından göründüyü kimi, Konfutsiçi alimlər şeir, musiqi, tarix və ritual kimi ilk baxışda yaxşı idarəetmə təhsili ilə əlaqəsiz görünən müxtəlif sahələr üzrə təhsil alırdılar. Onlar müxtəlif insturmentlər sahəsində usta musiqiçi, şeir yazmaq və oxumaqda mükəmməl sənətkar, həmçinin mahir xəttat idilər. Onların ustalığı bu bir neçə sahə ilə kifayətlənmirdi. Konfutsizm nəzəriyyəsi xarakterin bu kimi təlim və təhsil vasitəsilə kompleks və istənilən səviyyədə inkişaf etdirildiyini irəli sürür. “Lun Yuy”un bir paraqrafında bunun ip uclarını görürük:

“Ustad dedi ki: “Ritual! Ritual! deyəndə elə bilirsiniz ki, təkcə yaqut və ipəkdən danışıram. Yaxşı, “Musiqi!” “Musiqi!” deyəndə elə zənn edirsiniz ki, mən yalnız zınqırov və davullardan bəhs edirəm?”^[6]

Burada sadəcə ritual və ya musiqi texnikası deyil, daha çox şeyin öyrədilməsi nəzərdə tutulur. Bu da bir həqiqətdir ki, ritual və musiqi ehtiva etdiyi dəyər etibarilə bu sahələri təkbaşına öyrənməyi və onlara mükəmməl yiyələnməyi (usta səviyyəsində) təşviq etmə gücünə sahibdir. Ancaq burada Konfutsi işarə edir ki, bu sahələrdə ustalıq geyimdə münasiblik və ya alətlərdə ifa ilə yanaşı, eyni zamanda daha üstün bir şeyi təmin edir. “Mahnılar kitabı” haqqında yuxarıda verilən paraqraf oxşar fikri, yəni musiqi vasitəsi ilə öyrənmə üsulunun mahnıların ifası və ya musiqi ənənəsinin tarixi ilə yanaşı, daha çox şey öyrətdiyini əks etdirir.

Burada biz Konfutsinin insanın təbiəti və bu təbiətin dərinlikləri haqqında fikirlərinə qısa nəzər salaq. Musiqi şeir və ritualda ustalığı, ayrı-ayrılıqda faydalı olan musiqi alətlərində, söz və hərəkətlərdə ustalaşmanı təmin edir. Ancaq bu mövzularda daha dərin səviyyədə ustalaşma böyük əhəmiyyət daşıyan insanlıq xarakterini inkişaf etdirir. Musiqi insan ruhunun elə bir hissəsini açır ki, bunun başqa vasitələrlə açılması mümkün deyildir. Yüksək səviyyədə musiqi dinləmək və ifa etmək insan təbiətinin ən gizli, ən dərin hissələrinin yaxşı inkişaf etdirilməsini tələb edir. Eyni vəziyyət şeir və ya xəttatlıq sənətinə də aiddir. Hər ikisi də həm əl və ya səs səviyyəsində, həm də ruh səviyyəsində qavrayış və ifadənin getdikcə inkişaf edən incə və həssas gücünü tələb edir.

Konfutsi məhz bu məqamı vurğulayır. Üstün insanlar öz təbiətlərində mövcud olan saf qabiliyyəti inkişaf etdirməklə üstün insanlara çevrilirlər. Əslində bu qabiliyyət bütün insanlarda ortaqdır, amma yalnız üstün insanlar bu qabiliyyəti təhsil və nizam-intizam yolu ilə daxilən reallaşdırırlar. Onlar özlərini bu sahələrdə inkişaf etdirdikcə, digər insanlara təsirləri də artır. Çünki bütün insanlar – istər özünü inkişaf etdirmiş olsun, istərsə olmasın, təbiətən musiqi və digər gözəlliklərə qarşı həssasdırlar. Yuxarıdakı paraqrafın göstərdiyi kimi, musiqi insanları öz daxili aləminə nəzər salmağa, digər insanlarla bir araya gəlməyə və hislərini ifadə etməyə təşviq edir. Mahir musiqiçilər bu insanlara ilham verirlər; bu ilham gücü onların – əvvəlki fəsildə təhlil etdiyimiz – “te”sinin bir parçasını təşkil edir.

Mao və kommunizmin gəlişinə qədər əsrlər boyu Çinin intellektual və ideal əxlaqlı insanlarını Konfutsinin “üstün insanları” təmsil etdi. Bu ədəbi təhsil və əxlaqi tərəqqi ustadları həqiqi insanlığı ən möhtərəm, ən uca formada təqdim edir və onlardan doğan imic şəxsiyyət, xarakter, ahənglik, nəfis forma və üstün əxlaqi gözəllik formalaşdırmaqla əldə edilən yüksək intellektual və sənət zərifliyidir. Üstəlik bunu əzmkar təhsil və yorulmadan davam etdirilən təcrübələr vasitəsilə, yəni öz gücləri ilə həyata keçirmişdilər. Bir çox humanist sistem, eynilə konfutsizm kimi, Tanrının və ya qədərin (taleyin) köməyi ilə əldə olunanlara nisbətən bəşər övladının öz səyləri ilə bacara biləcəyi şeylərə üstünlük verir. Konfutsi bu əsas insan təbiətinin hər kəsdə eyni olduğunu deyir və göstərir ki, zaman keçdikcə bəzi insanları digərlərindən fərqlənməsi, öz əzmi ilə aldığı təhsil və qazandığı təcrübə sayəsində mümkün olur. Belə insanlar “üstün insan” ünvanının layiqli sahibidir və bu üstünlüyü əldə edə bilməyən digər insanlar onlara onları idarə etdiyinə və əsl həyat və davranış nümunəsi olduqlarına görə minnətdar olacaqlar. Həqiqətən də Konfutsiyə görə, üstün insanın xarakteri ətrafdakı adamlara bir növ əxlaqi təsir edərək onları da nəcib davranışlara yönəldir, heç olmasa bayağı hərəkətlərdən uzaqlaşdırır. Bu insanlar təkcə öz fərdi həyatını, əxlaq və davranışını deyil, eyni zamanda örnək olmaq və idarə etməklə ətrafında olan hər kəsin əxlaq və davranışını da inkişaf etdirir. İdeal insanın ictimai və siyasi həyatda yetişməsi insan həyatında təhsil və tərbiyənin gücünü göstərir.

Əgər Konfutsizmin “üstün insanlar”ı zaman və məkanda səfərə çıxıb Platonun “ideal dövləti”nə gedə bilsəydi, məmnunluqla qarşılanar və keşikçilər arasında öz yerlərini tutardılar. Əvvəlki fəsildə gördüyümüz kimi, ideallaşdırılmış insanın hər iki versiyası da yüksək əxlaqi tərəqqi və idarəetmə yolu ilə cəmiyyətə xidmət ünsürünü özündə cəmləşdirir. Onları birləşdirən cəhət “insanlar yalnız idarəetməyə layiq olduğunu isbat edənlər tərəfindən birbaşa idarə edilməlidir” prinsipinə inamdır. Buna görə də hər iki filosofun təklif etdiyi siyasi model saf qan (əsil-nəcabət) aristokratiyasına zidd olan bir meritokratiya (ləyaqət, layiq olma) sistemidir. İdarəetməyə layiq olanlar idarə etməli və bu ləyaqətə sahib olmayanlar idarə olunmalı və ya özlərinin onlar tərəfindən idarə edilməsinə kömək etməlidirlər. Ləyaqət isə təhsil sistemi yolu ilə müəyyən olunur. Buna görə də Platonun ideal dövlətində keşikçiliyə, Konfutsi sistemində isə rəsmi mövqelərə gedən yol əhəmiyyətli dərəcədə rəsmi təhsil və yetişdirmə tələb edir.

Sokratın “keşikçilər”in təhsili və eyni zamanda yaxşı nizamlan­mış cəmiyyətdə digər rollarla bağlı fikirləri “Dövlət” əsərinin hər yerinə səpələnmişdir. II və III kitablar təlim-təhsil planının vacib komponentləri haqqında əhəmiyyətli söhbətləri ehtiva edir. Növbəti kitablar riyaziyyat təhsilinin əxlaqi faydasından söz açdığı halda, sonrakı qisimlər Sokratın ləyaqət sistemi anlayışını dörd bəyənilməyən hakimiyyət forması ilə, yəni timokratiya, oliqarxiya, radikal demokratiya və tiranlıqla müqayisə əsasında şərh edir. Bütün bu terminlərin izahını versək, mövzunun hüdudlarından kənara çıxmış olarıq. Bunun əvəzinə Sokratın yaxşı təşkil edilmiş dövlət, bu dövləti idarə edən “keşikçi”lər və bu “keşikçilərin” bir bütöv olaraq cəmiyyətin faydası üçün necə təyin olunması və yetişdirilməsi ilə bağlı əsas anlayışının sintezini təqdim edəcəyəm. Bəlkə də, bu sintezə Sokratın III kitabda verilmiş “Mədənlər əfsanəsi”ndən başlamaq daha məqsədəuyğundur.

Din alimləri “Mədənlər əfsanəsi”ni Platonun funksional din nəzəriyyəsinin göstəricisi, sənədi hesab edirlər. Yəni dini əfsanə və hekayələr maddi və ya tarixi cəhətdən istər real olsun, istər olmasın, cəmiyyətdə faydalı funksiya yerinə yetirə bilər. Əfsanənin özü həqiqətdən məhrum olsa da, ümumən əfsanə və ya hekayədə əksini tapan “gerçəklər” metafizik, və ya fəlsəfi həqiqət ehtiva edir. Sokratın “Mədənlər” əfsanəsi də bu mahiyyətdədir. Bu əfsanə insanın bacarıqları və qabiliyyətləri arasında fərqləri və ya Sokratın ifadəsi ilə insanın təbii qabiliyyətləri olan reallıq haqda fəlsəfi həqiqəti göstərən fantastik, simvolik məzmunlu bir əfsanədir. Əfsanə belədir: “Bütün insanlar ortaq mənbə kimi “Torpaq ana”dan gəlir. Ancaq tanrılar qızıl, gümüş və dəmir filizlərini torpağa qarışdırdılar, buna görə də bütün insanlar eyni qaynaqdan gəlsələr də, ehtiva etdikləri qızıl, gümüş, ya da dəmirə görə bir-birindən fərqlənir. Bəzi insanlar qızıldandır və ya qızıl ehtiva edir, bəziləri isə gümüş və ya dəmirdir. Beləcə insan həqiqətində ortaya çıxan gerçəklik əfsanə şəklində təqdim edilir. “Qızıl” valideyndən daha çox “qızıl” övladlar doğulsa da, “gümüş” və ya “dəmir” uşaqlar da dünyaya gələ bilər. Qızıldan qızıl, gümüşdən gümüş çıxacağına dair heç bir zəmanət yoxdur. Qızıl gümüş verə bildiyi kimi, dəmir də qızıl verə bilər. Sokratın təsnifatında keşikçilər qızıl, əsgərlər gümüş, sənətkarlar və əkinçilər dəmirdir. Bütün rollar lazımlıdır və bütöv toplumun hissələrini əmələ gətirir, amma bu təməl bərabərliyin daxilində bir iyerarxiya mövcuddur: qızıllar özləri də daxil olmaqla qalan bütün zümrələri idarə edir. Yalnız qızıl xüsusiyyətləri olanlar idarə etməli, gümüş, ya da dəmir xüsusiyyəti olanlar mədənə müvafiq gələn ictimai vəzifələri yerinə yetirməlidir. Buna görə də cəmiyyəti hər bir fərdə xas xüsusi filizləri nəzərə almaqla təşkil etmək lazımdır. Beləcə, “qızıl” xüsusiyyəti olanları “dəmir” peşələrinə yerləşdirmək olmaz. İnsanlara onların təbiətinə və meyillərinə uyğun gəlməyən mövqelər, işlər və ya vəzifələr tapşırıldıqda xaos yaranır. Bütün cəmiyyətin yaxşı təşkil olunması üçün insanların malik olduğu təbii filiz (xarakter), qabiliyyətlər və bacarıqlar müəyyən olunmalı və inkişaf etdirilməlidir.^[7] Bu da təhsil yolu ilə həyata keçirilir.

“Dövlət” əsərində Sokrat insanların keçməli olduğu sınaq və imtahanlardan danışır ki, rəhbərlər onların filizini bunun vasitəsilə də müəyyən edə bilərdi. Beləliklə, bir insanda mövcud olan “filiz” müəyyən olunur, sonra da inkişaf etdirilərək tam şəkildə ortaya çıxarılır. Hər kəs ilk təhsili alır, qabiliyyət və meyillərini ortaya çıxarandan sonra isə ixtisaslaşmış təhsilə keçir. İnsanlar onların hər bir səviyyədə sahib olduğu ən yaxşının üzə çıxmasını və eyni zamanda filizinin tam əks olunmasını təmin edən planlı təhsil alır. Ən yaxşı təhsil ruh-bədən tarazlığını təmin edən təhsildir. Sokrat III kitabda izah edir ki, fiziki və ya idman təlimini tərk edərək musiqi və şeir sahələrində ifrat təhsil alanlar yumşaq, zəif xarakterli və ruhsuz olacaqlar. Eyni şəkildə ruhunu gözəllik üçün, gözəllik istiqamətində inkişaf etdirmədən yalnız idman sahəsində təhsil alanlar isə təcavüzkar təbiətə yiyələnir və hər məsələnin həllini gücdə və zorakılıqda görürlər.^[8] İnsan çoxyönlüdür: ona misilsiz “filiz” və xüsusi qabiliyyətlər verilmiş bir varlıq olaraq elə təhsil vermək lazımdır ki, potensialından istifadə edə bilsin.

Əlbəttə, keşikçilik qabiliyyəti olanlara dövlətin bütün idarə məsuliyyətini çiyinlərində daşıdıqları üçün ən çətin və ən qabaqcıl təhsil verilməlidir. Sokrat II və III kitabın böyük qismində keşikçilər üçün zəruri olan təhsil modelini şərh edir. Bu hissələr “Dövlət” əsərinin ən çox müzakirə və mübahisə predmeti olan paraqraflarıdır. Çünki Sokrat keşikçilər üçün müasir Qərb cəmiyyətinin əksəriyyətinə senzura və məhdudlaşdırıcı kimi görünən çox sərt və həssas təlim-tədris planı təklif edir. Bu fəsildə Sokrat göstərir ki, keşikçilər ədəbiyyat, musiqi və ya teatrın müəyyən növlərinə cəlb edilməməlidir, çünki bunlar ruhda bəzi xüsusiyyətlər meydana gətirir və bu xüsusiyyətlər də keşikçilərin yaxşını ayırdetmə və sistemli idarəetmə qabiliyyətini zəiflədir. Keşikçilərin təhsilində Homer və Hesiodun əsərləri kimi antik Yunan dünyasının bir çox klassik əsərlərinə yer verilmir, çünki bu əsərlər Axilles kimi qəhrəmanları müsbət planda təsvir etsə də, tanrıların hərəkət və davranışlarında müəyyən mənfi halları canlandırırdı. Teatr əsərlərində müəyyən rollar keşikçilərin əxlaqından, təlim-tərbiyəsindən kənara çıxır: çünki səhnəyə qoyulmuş bir dram əsərindəki bəzi rollar keşikçilərin əxlaqsız və ya zərərli davranışları təqlid etməsinə yol açardı ki, bu vəziyyət də onların ruhi-mənəvi aləmində bu cür davranışlara uyğun müəyyən qabiliyyətin, mövqeyin formalaşması demək idi. Keşikçilərin ruhu erkən uşaqlıq dövründən etibarən həssaslıqla qorunmalı və inkişaf etdirilməlidir, məhz bu yolla onların xarakteri yaxşılığa, gözəlliyə, ahəngə və ədalətə uyğun formalaşacaq. Keşikçilik rolları bu ruhi-mənəvi keyfiyyəti tələb edir. Buna görə də onlarda bu qabiliyyətin lap başlanğıcdan etibarən inkişaf etdirilməsi və inkişaf etdirildikdən sonra da qorunması üçün bütün tədbirlər görülməlidir. II kitabda Sokrat gənc keşikçilər haqda deyir: “Bu həssas dövrdə keşikçilər təsir altına düşməyə və qarşısına qoyulan hər hansı bir modeli mənimsəməyə çox meyillidir.^[9] Sonra da şeir və digər incəsənət sahələrinin senzuradan keçirilməsi təklifini irəli sürür.

“Bu yolla keşikçilərimizi pis mühitdə, pis əməllərlə yetişməkdən qoruyarıq, (əks halda) zəhərli bitkilərlə dolu otlaqda hər gün iradi olaraq az-az otlayar və fərqinə varmadan getdikcə ruhunda böyük bir pozulma kütləsi toplanar”.^[10]

Bütün dövrlərdə pedaqoqlar öyrətdiyi insanların, xüsusilə də, keşikçilərin ruhuna diqqət yetirməlidirlər. Sokrat təhsilin ruh müstəvisində verilməsini əsas saydığına görə musiqi və sənət təlimini tədris planının ən əhəmiyyətli ünsürü hesab edirdi. Bunu şagirdi Qlavkona belə açıqlayır:

“Bu səbəbdən şeir və musiqi təhsili əhəmiyyətinə görə ilk sırada gəlir, Qlavkon. Ritm və harmoniya ruha güclü təsir göstərir; ru­hun ən dərin qatlarına qədər nüfuz edir və orada həkk olunur. Əgər ruh təhsil vasitəsilə düzgün tərbiyə edilirsə, bunlar zəriflik gətirir. Əgər düzgün tərbiyə edilmirsə, əks təsir göstərir. Bu məsələlər üzrə sis­temli və planlı təhsil alanlar sənət, ya da təbiətdə gözəlliyin yoxluğunu və ya təhrif edilməsini hamıdan tez anlayır və buna görə iztirab çəkir. Həqiqi zövq sahibi isə gözəl şeylərdən həzz alır, onları təqdir edir və məmnuniyyətlə ruhuna hopdurur. Onları bəsləyir və özünün də gözəl və yaxşı olmasını təmin edir. Gənc olsa da, səbəbini anlaya bilməsə də, çirkin olanı rədd edir və ona nifrət bəsləyir. Bu təhsil insana ağıl gətirir, yaxşı və gözəl olana bağlılıq onun ağılı tanımasını və məmnuniyyətlə qarşılamasını təmin edir”.^[11]

Burada bəhs edilən əsas məsələ ruh və ya hal-hazırda bəzilərinin xarakter adlandırdığı daxili mənlikdir. Bu mənlik tədris planının hər nöqtəsində hər cür imkandan istifadə olunmaqla hərtərəfli inkişaf etdirilməlidir. Konfutsiçi alimlər kimi Sokratın “keşikçiləri” də, musiqi, şeir, gimnastika, riyaziyyat kimi bir çox sahələrdə güclü təhsil alır. Bu sahələrin hamısında məqsəd öz mənliyini, xarakterini ədalətə, yaxşılığa və ahəngə kökləmiş fərdlər yetişdirməkdir. Dövlətin bütün idarəsi yalnız belə fərdlərə əmanət edilə bilər və dünyanın dalğalı sularında dövlət gəmisinin sükanını ancaq bu cür insanlar müvəffəqiyyətlə idarə edə bilər.

Sokrata görə, belə bir təhsil anlayışı hər kəs, xüsusən də, keşikçilər üçün ədalət məfhumunun əsas tərifini meydana gətirir. Bu məsələ “Dövlət” əsərində əksini tapan bütün söhbətlərin başlıca mövzuları arasındadır. I kitabdan etibarən müzakirə yenidən əda­lət anlayışına və bu anlayışın necə tərif edilməsinə yönəlir. Sokrat başdan-ayağa keşikçilərin təhsilinə həsr olunmuş iki kitabdan sonra IV kitabın sonuna doğru özünün təkmilləşdirdiyi təhsil modeli ilə sıx bağlı olan “ədalət”in tərifini ortaya qoyur:

“O zaman ədalət yaxşı idarə olunan insanlara və yaxşı idarə olunan şəhərlərə gətirib çıxaran bir gücdən başqa bir şey deyil... Həqiqi ədalət zahiri davranış məsələsi deyil, insanın xüsusi və gerçək mənada özünü idarə etmə tərzidir. Ədalətli insan ruhunun müxtəlif qisimlərinin bir-birinə müdaxilə etməsinə və bir-birinin funksiyalarını ələ keçirməsinə imkan vermir. Öz həyatını nizama salır. Ruhunun üç qismini bir-birinə uyğun hala gətirir: yüksək, orta və aşağı. Eynilə musiqi ölçüsünün üç əsas notu və aralıqları kimi. Bütün bunları etidal və ahəng çərçivəsində bir yerə topladıqda bir çox adam yerinə bircə adam ola bilər. Ancaq o zaman toplum da iş görməyə hazır olur: pul qazanma, fiziki tərbiyə, siyasətlə məşğul olma və ya ticarət. Bütün bu ictimai işlərlə məşğul olarkən yuxarıda tərif edilən daxili ahəngini mühafizə edir və o ahənglə ayaqlaşan ədalətli və gözəl davranışları nümayiş etdirir. Və belə bir davranışın məna və əhəmiyyətinin qavranılmasını təmin edən biliyi də hikmət adlandırır”.^[12]

Elə isə ədalətin əsas dayağı cəmiyyətdə müxtəlif peşə və funksiyası olan, uşaqlıqdan etibarlılıq və yaxşılıq prinsipləri ilə tərbiyə edilən, təhsil alan şəxslər olacaq. Bundan başqa, belə insanlarla idarə edilən cəmiyyət özünü elə təşkil etməlidir ki, varlığını davam etdirmək üçün bu cür insanlar yetişdirə bilsin. Buna görə də təhsil cəmiyyətdə təməl rol oynayır. Təhsil ən yüksək və ən yaxşı insani qabiliyyətin inkişaf etdirilməsini təmin edən mexanizmdir və ən yaxşı təhsil formaları bilavasitə predmetindən asılı olmayaraq insan ruhunu ədalət, gözəllik və yaxşılığa uyğun inkişaf etdirənlərdir. Bütün pillələrində bu cür fərdlərə malik olmayan cəmiyyət məhvə məhkumdur.

Konfutsi və Sokratdan əsrlər sonra gələn Gülən məsələləri İslam dünyagörüşü çərçivəsində götürərək bunlarla olduqca oxşar təhsil, ruh və insani inkişaf nəzəriyyəsi irəli sürür. Antik həmkarları kimi Gülən də insan mənliyinin bədən, zehin və ruh ünsürlərindən təşəkkül tapdığını qəbul edir. Bütün insani potensialın yetişməsi üçün bu üç ünsür düzgün şəkildə, layiqincə inkişaf etdirilməlidir ki, bu da təhsil yolu ilə həyata keçirilir. Gülən bunu belə açıqlayır:

“İnsan nə təkcə cismdən (vücuddan), nə yalnız ağıl və müha­kimədən, nə yalnız hislərdən və nə də təkcə ruhdan ibarət bir varlıqdır. O, bir çox ehtiyaclar içində qıvrılan cisimi, cisimdən daha dərin ehtiyacları olan və keçmişin əzabları, gələcəyin əndişələri ilə oturub duran, bununla yanaşı bütün varlığı ələk-vələk edərək “Mən nəyəm? Bu dünya nədir? Həyat və ölüm məndən nə istəyir? Məni dünyaya kim, hansı məqsədlə göndərmişdir? Hara gedirəm və bu həyatın hədəfi nədir? Bu dünya səfərində rəhbərim kimdir?" suallarına cavab axtarmağa sövq edən ağılı, ağıldan da o tərəfə qane, tətmin olmaq istəyən hisləri və ona insani mahiyyət verən ruhu ilə bütöv, yəni kompleks bir varlıqdır. Məhz bütün sistem və ya səylər onun ətrafında dövr edir, onunla bağlıdır. İnsan bütün bu yönləri ilə bütöv bir varlıq kimi götürülüb dəyərləndirildiyi və bütün ehtiyacları təmin edildiyi zaman gerçək xoşbəxtliyə çata bilər. Bu məqamda onun həqiqi tərəqqisi və əsl varlıq yönündə inkişafı da ancaq təhsillə mümkündür”.^[13]

Burada Sokratın insanın üç fərqli hissədən – ağıl və ya ruh, im­pulslar və bədəndən ibarət olması haqda fikri ilə paralellik görürük. Bir insanın özünü tam reallaşdıra, ortaya qoya bilməsi bütün bu hissələrin nizamlı, sistemli şəkildə inkişaf etdirilməsindən və öz ahəngi çərçivəsində çalışmasından asılıdır. Gülən bu paraqrafda oxşar fikri dilə gətirir, yəni hər bir kişi və ya qadın müəyyən ünsürlər kompleksindən meydana gəlmişdir; bu ünsürlər daxilən inkişaf etdirilməli və insani inkişafın reallaşması üçün mənlikdə, xarakterdə ahəngdar şəkildə nizamlanmalıdır.

Bu və bu kimi digər paraqraflar Gülənin Şərq və Qərb sivilizasiyalarının inkişafına daha geniş tarixi perspektivdən yanaşdığını göstərir. Gülən bildirir ki, Qərb mədəniyyəti son bir neçə əsr boyu dünyaya hakim olsa da, elm və texnologiyada liderlik etsə də, müa­sir Qərb dünyagörüşü materialistdir, dolayısilə, yetərsizdir (natamamdır). Yəni Qərbin perspektivi insan övladını əsasən materialist kontekstdə nəzərdən keçirir və insan müvəffəqiyyətini bu bəsitləşdirilmiş məzmunda reallaşdırmağı qarşısına məqsəd qoyur. Belə bir yanaşmada insan oğlunun bir çox mənəvi dəyərləri ehmal edilir, kənarda qalır ki, bu da bir sıra sosial böhranlar doğurur. Gü­lənin gələcəklə bağlı fikirlərinin bir hissəsi Qərb mədəniyyətinin ən yaxşı tərəflərini – elm və texnologiyanı Şərq mədəniyyətinin ən yaxşı cəhətləri – mənəvi və əxlaqi dəyərləri ilə birləşdirib bütün hə­qiqəti yeni bir dövrə aparan daha inkişaf etmiş və bütöv bir bə­şər mədəniyyətini meydana gətirməklə bağlıdır.^[14]

Gülən də Sokrat və Konfutsi kimi hesab edir ki, heç bir fərd və ya cəmiyyət təhsil olmadan bütün potensialından istifadə edə bilməz.

Gülənə görə, təhsil insanların Allahın dilədiyi həqiqi varlıqlara çevrilməsinin yoludur. Buna görə təhsilli olmaq həyatın ən vacib vəzifəsidir. Bunu belə ifadə edir:

“İnsan həyatının əsas vəzifə və məqsədi idraka yiyələnməkdir. Təhsil adlanan bu idraka yiyələnmə səyi bir mükəmməlləşmə prosesidir ki, biz onun vasitəsilə varlığımızın mənəvi, intellektual və fiziki müstəvilərində yaradılışın mükəmməl nümunəsi olaraq bizə verilən məqamı əldə edirik... Həyatda başlıca vəzifəmiz düşüncəmizdə, idrakımızda və inancımızda kamal və saflıq əldə etməkdir. Qayəmiz Yaradanımıza, Rəbbimizə və Qoruyanımıza qulluq vəzifəmizi yerinə yetirərək və potensial qabiliyyətlərimizlə varlığın sirlərinə nüfuz edərək həqiqi insanlıq məqamına çatmaq və o biri – uca aləmdə rəhmət dolu əbədi həyata layiq olmaqdır”.^[15]

Burada Gülən təhsil və öyrənməyi insanın məqsədinin ən əsas səviyyəsinə yerləşdirir. Bir cümlə ilə: insan həyatının məqsədi tam (kamil) insan olmaqdır və bu da öyrənmə və təhsil yolu ilə gerçəkləşir. Gülən Müsəlman olduğu üçün bu düşüncəsini daha geniş anlayış olan “Allaha xidmət” fikri ilə əlaqələndirir. Amma bu fikri “Hər şeyin məqsədi və ya funksiyası özünü tam və mükəmməl hala gətirməkdir və hər şey təbii olaraq müəyyən edilmiş nizamlı mühitdə özünü mükəmməlləşdirəcək daxili ünsürlərə və qabiliyyətlərə malikdir” məzmunlu Aristotelçi dünyagörüşü ilə də asanlıqla əlaqələndirmək olar. İnsan övladı kamil insan qabiliyyəti ilə doğulur və Gülənə görə (eyni xüsus Aristotel, Sokrat, Konfutsi və bir çox digər mütəfəkkirlərə də aiddir), kamil insana çevrilmə anadangəlmə mövcud olan daxili mexanizmləri təhsil yolu ilə öyrənmə qabiliyyətimizdir. Gülən belə deyir:

““Həqiqi” həyat ancaq elm yolu ilə mümkün olduğu üçün öyrənmə və öyrətməyi ehmal edənlər, buna laqeyd yanaşanlar bioloji cəhətdən yaşasalar da, “ölü” sayılırlar. Biz öyrənmək və öyrəndiklərimizi başqalarına ötürmək üçün yaradılmışıq”.^[16]

Gülən əsərlərində bir mədəniyyətin fəaliyyəti və yaşaması üçün zəruri olan bütün insanların ümumi təhsil ehtiyacından danışır. Onun fikrincə, in­sanlar hansı səviyyədə təhsil almışsa – xüsusilə də, müəyyən bir mədəniyyətin ənənəvi dəyərləri istiqamətində – o qədər “mədəni”dir. Həyatın bütün səviyyələrində birlik və nizam-intizamın bərqərar olması bir dövlət və ya millətin bütün vətəndaşlarının ortaq bir dünyagörüşü və dəyərlər sistemi istiqamətində təhsil almasından asılıdır. Bununla belə dünya miqyaslı Gülən hərəkatı nəzərləri hər hansı mədəni dəyərlər və ya normalar toplusunun fövqündə duran təhsilə yönəldir. İndi dünyanın, demək olar ki, hər yerində fəaliyyət göstərən və Gülən hərəkatına mənsub könüllülər tərəfindən işlədilən yüzlərlə məktəb uşaq və gənclərə akademik sistemin bütün sahələri üzrə təhsil verir: elm, riyaziyyat, tarix, dil, ədəbiyyat, ictimai və mədəni dərslər, sənət, musiqi və digərləri... Hökumət “rəsmi tədris planına əməl edilməsi və rəsmi yoxlanışlar aparmaq” şərti ilə özəl məktəblərin fəaliyyətinə icazə verəndən sonra Gülənin təlimlərindən ilham alan insanlar Türkiyədə məktəblər açdılar. Gülən hərəkatı könüllüləri tərəfindən digər ölkələrdə açılan məktəblərin əsas təhsil metodu Türkiyədə fəaliyyət göstərən məktəblərlə eynidir. Ancaq xarici ölkələrdə açılmış məktəblərin tədris planında ev sahiblərinin milli-mədəni dəyərlərinin təsiri daha çox hiss edilir. Gülənin özünün bu məktəblərlə çox da təması yoxdur və hətta məktəblərin tam sayı və adları ilə bağlı o qədər məlumatlı deyildir. Gülənin təhsil, qlobal cəmiyyət, insanın tərəqqisi və bu kimi mövzularda irəli sürdüyü fikirlər bir nəslin Türkiyə, Orta Asiya, Avropa, Afrika və başqa yerlərdə davam edən cəhalət, səfalət və ixtilaf problemləri ilə mübarizə aparmaq üçün məktəblər açmasında ilham mənbəyi oldu.

Bu məktəblərin əsas quruluşu və xarakteri: könüllü müəssisələr hərəkata mənsub könüllü iş adamlarının yardımı və tələbələrin təhsil haqqı ilə maliyyələşdirilir; yerli idarəçilər infrastruktur təminatına kömək edir; müəllimlər çox vaxt insanlara xidmət anlayışı ilə aşağı maaşla işləyir. Kitabın girişində qeyd etdiyim kimi, Türkiyənin müxtəlif yerlərində fəaliyyət göstərən bu məktəblərin bir çoxunu gəzdim və məktəblərin sponsorları ilə, yəni yerli iş adamları və fəaliyyətin yerli liderləri ilə görüşdüm. Bu insanlar öz bölgələrində məktəb açmaq üçün bir araya gəlmişlər. Məktəblər bir çox yerdə bölgənin ən müasir memarlıq üslubunu təcəssüm etdirir. Məktəblərin divarlarını müxtəlif milli və beynəlxalq müsabiqələrdə medal qazanan şagirdlərin fotoşəkilləri, məktəbi ziyarət edən bir çox nazir və millət vəkilinin rəsmləri bəzəyir. Sinif, laboratoriya və digər otaqlar yüzlərlə həvəsli, şövqlü şagirdlər tərəfindən istifadə ediləndə belə, olduqca funksional və professional görünür. Şagirdlər çox istedadlı, ictimaiyyətçi və qonaqlarla İngiliscəni təkmilləşdirməyə həvəslidirlər. Müdirlər, idarəçilər və müəllimlər bütün diqqətini bu işə cəmləmişdir, əzmli və fədakardırlar, məktəb və şagirdlərlə fəxr edirlər. Onların bir çoxu (yataqxanası olan məktəblərdə) şagirdlərlə birlikdə qalır. Bu məktəblərdə oxuyan (Türkiyədə) bir çox şagirdin ailəsi ilə yemək ziyafətində görüşdüm və hər bir şəhərdə, hər bir bölgədə eyni sualı verdim: niyə uşaqlarınızı bu məktəblərə göndərirsiniz? Hamısının cavabı eyni idi; müəllim heyətinin işində məsuliyyətli olmasına, keyfiyyətli təhsil verilməsinə və məktəblərin müəllimlər vasitəsilə təmsil edilən ümumi istiqamətinə, yəni qlobal humanizm, xoşgörü və dialoq aşılamasına, təhsilin əhəmiyyətini vurğulamasına görə.

Gülənin təhsil düşüncəsi, ideyası təkcə məktəbləri deyil, eyni zamanda ailələri, cəmiyyəti və medianı da əhatə edir. Cəmiyyətin bütün başlıca ünsürləri gənc nəsillərin faydalı məlumatlar əldə etməsi istiqamətində görülən işlərdə birlikdə iştirak etməlidir. Buradan böyük nəticələr əldə ediləcək, çünki bir xalq və ya mədəniyyətin gələcəyi gəncliyindən asılıdır. Gülən bu mövzuda belə deyir:

“Gələcəyini təminat altına almaq istəyənlər övladlarının necə təhsil almasına laqeyd qala bilməz. Ailə, məktəb, mühit və bütün nəşr sahələri (kitab, qəzet, radio və s. vasitələrlə yayınlanan hər şey) bu mövzu ətrafında çiyin-çiyinə verdiyi zaman, müsbət və tutarlı nəticələrin əldə edilməsi şübhə doğurmur... Xüsusilə, cəmiyyət tərəfindən təqdir edilən və bəyənilən təhsil siyasətini izləyərək gənc nəslin təhsilinə dəstək verməlidir. Məktəbdə tədris planı, mü­əllimlərin elmi və əxlaqi göstəriciləri və maddi-texniki baza nə qədər mükəmməldirsə, məktəb də o qədər mükəmməldir. Ailələr uşaqlarının yetişməsi üçün zəruri olan əlverişli şəraiti mütləq təmin etməlidir”.^[17]

Burada Gülənin dilə gətirdiyi narahatlıqlar Sokratın “Dövlət”də qeyd etdiyi qayğılarla yaxından paralellik təşkil edir. Yuxarıda da gördüyümüz kimi, Sokrat şair və musiqiçilərə, antik Yunan “media”sına senzura tətbiq edilməsini və beləcə keşikçilərin yalnız ruhunu tərbiyə edib qidalandıran incəsənətə yönəlməsini müdafiə edir. Gülən heç bir yerdə Sokratsayağı bir senzura formasını mü­dafiə etməsə də, insanlığın tam şəkildə formalaşmasına xidmət edən sistemli təhsillə bağlı ümumi qayğısını Sokratla bölüşür. Bu əndişələr Güləndə valideynlərin və cəmiyyətin dəstəyi, məktəb və mühiti, keçirilən mövzular və müəllimlərin əxlaq standartlarını da əhatə edir.

Gülən İslamda məşvərətin (və ya şuranın) əhəmiyyətindən bəhs edəndə təhsilin bütün cəmiyyət üçün nə qədər önəmli olduğunu daha yaxşı görürük. O, “The Statue of Our Souls”da bütöv bir bölməni bu mövzuya həsr edir və yaxşı təhsil almış insanların cəmiyyətin tərəqqisində oynadığı həyati əhəmiyyətli rolu və çağdaş qlobal dünyamızda ehtiyac duyulan təhsil növlərini açıq-aydın vurğulayır. Sözlərinə işləri məşvərətlə görməyi namaz qılma ilə eyni kateqoriyaya daxil edən bir Quran ayəsini sitat gətirərək başlayır. Sonra da məşvərətin İslamda yeri və əhəmiyyətini izah edir. Məşvərət o qədər əhəmiyyətlidir ki, bir toplum onsuz tam mənada müsəlman ola bilməz. Daha sonra Gülən müsəlman cəmiyyətində məşvərətin necə işləməsini izah edir:

“Bir sistem olaraq İslam qayda-qanununun, nizamının başlıca dinamizmi şuradır (məşvərətdir). Fərd-cəmiyyət, dövlət-millət, elmmaarif, iqtisadiyyat və ictimaiyyətə aid məsələlərin həllində ən əhəmiyyətli missiya və vəzifə şuranın üzərinə düşür, təbii ki, bu məsələlər haqqında açıq-aydın “nəss” (Quran və ya hədisi-şərifdə hökm) yoxdursa...”^[18]

Dövləti idarə edənlər də işlərini məşvərətlə icra etməlidir. Məşvərət idarə olunanlarla idarə edənlərin fərdidən ictimaiyə qədər həyatın, demək olar ki, bütün sahələrinə təsir edən qərarları qəbul etmə metodudur. Gülən üç-dörd səhifə məşvərəti təsdiq edən və onun zəruriliyini göstərən Quran mətnlərinin əsas məqamlarını və İslamda tətbiq olunma tarixçəsini izah edir. Sonra da tətbiq forması ilə bağlı oturuşmuş qaydaları nəzərdən keçirir. Ardınca da sıra əsas məsələyə – məşvərətdə kimlərin iştirakına gəlir. İdarəçilər kimlərlə məşvərət etməlidir? Kimlər müşavir kimi xidmət edə bilər? Gülən bu suala belə cavab verir:

“Məşvərətə çıxarılan mövzular yüksək səviyyədə elm, mütəxəssislik, ixtisas və təcrübə tələb edir. Buna görə də şuranın bu xüsusiyyətlərə malik seçilmiş şəxslərdən təşkil edilməsi zərurəti yaranır ki, bu da ancaq üləmanın “əhlü-hall vəl-əqd (işi bilən insanlar)” adlandırdığı hər məsələni həll etməyi bacaran ali heyət ola bilər. Hal-hazırda həyat bütünlüklə qarmaqarışıq vəziyyətdədir, dünya qloballaşır və hər bir problem dünyanın da problemi sayılır. Xüsusilə, belə bir dövrdə İslami məna, İslam fiqhi və İslam elmləri ilə yanaşı, Müsəlman üçün ümumən faydalı sayılan digər elm, fənn və texnologiya mövzularına bələd olan insanların bu ali heyətdə iştirakı şərtdir. Bu ikinci bənddə verilən xüsuslar – nüfuzlu din adamlarının bunların dinə uyğunluğuna nəzarət etməsi şərti ilə – hər vaxt müxtəlif sahələrin mütəxəssisləri ilə məşvərət edilə bilər”.^[19]

Bu paraqrafda müşavir (məşvərət üzvü) funksiyasını daşıyan yüksək insanları görməyə başlayırıq. Unutmayaq ki, Gülən Müsəlman cəmiyyətinin ən yaxşı cəmiyyət forması olmasına inanır və onun bu məzmunda irəli sürdüyü fikirlər çox əhəmiyyətlidir. Onun fikirləri ilə razılaşıb-razılaşmamağın bu yerdə bir əhəmiyyəti yoxdur. Burada bir xüsusu vurğulamaq istəyirik: Gülənin təklif etdiyi cəmiyyətdə təhsil bütün insanların əsas insani xüsusiyyətlərə yiyələnməsində mütləq mənada həyati əhəmiyyət daşıyır. Həmçinin idarəçilərə xüsusi mövzularda müşavirlik edəcək və ya idarəçi kimi çalışacaq seçilmiş kadrların yüksək səviyyəli təhsil almasına ehtiyac var. Gülən bu xüsusu daha geniş açıqlayır:

“Müxtəlif şərait və dövrlərdən asılı olaraq şuranın icra şəkli və heyət “mozaikası” dəyişsə də, onu təşkil edən ali heyətin elm, ədalət, görüş və təcrübə, hikmət və fərasət əhli olma xüsusiyyətləri dəyişmir”.^[20]

Əvvəlki fəsildə də qeyd etdiyimiz və Gülənin əsərlərində təsvir etdiyi kimi, bu müşavirlər çox vaxt “ideal insanlar” və ya “qəlb əhli” olur. Onlar Güləndən ilham almaqla qurulan və hədəfi təhsil olan məktəblərin yetişdirəcəyi insanlar, yüksək xarakteri və müxtəlif sahələrdə aldığı yuxarı səviyyəli akademik təhsili ilə həyata atılacaq şəxslərdir. Bu gənclərin bəziləri qeyri-adi müvəffəqiyyət və müdriklik nümayiş etdirəcək və müşavir kimi xidmət göstərəcəklər. Beləliklə, yeni bir ictimai reallığa öndərlik edən və elmlə din arasında süni fərqləri aradan qaldıran, Şərq və Qərbi bir-birinə bağlayan və dünyaya tamamilə yeni həyat tərzi təqdim edən “ideal insanlar” nəslini meydana gətirəcəklər.

Gülənə görə, bir toplumu “insani toplum” adlandırıla biləcək şəkildə formalaşdırmağın başqa bir yolu olmadığı kimi, “İslami” olaraq adlandırmasının da başqa bir yolu yoxdur. İnsanlarda mükəmmələ çatmaq üçün lazımi potensial qabiliyyət mövcuddur. O mükəmməlliyi özündə gerçəkləşdirən və mənimsəyən insanlar mütləq idarəçilər və müşavirlər və ya toplum liderləri olaraq cəmiyyətə təsir etməlidir. Bunların birinin reallaşması üçün insanlara mütləq məqsədli və sistemli təhsil verilməlidir. Dünya miqyaslı Gülən hərəkatının məktəbləri bu səyləri ilə çağdaş təşəbbüslər sa­yılır və cəmiyyətin hər təbəqəsinə mənsub gəncləri Konfutsinin “üs­tün insanlar”ı kimi, – ətrafda hər şeyə və hər kəsə öz bilik, yaxşılıq və gözəlliklərinin gücü (te) ilə nüfuz edən yüksək təhsilli və fəzilətli insanlar kimi yetişdirməyi qarşısına məqsəd qoyur.

Bu üç böyük şəxsiyyət ictimai və siyasi səviyyədə nəyin mümkün olması məsələsində insaniliyə söykənən fikirlər irəli sürürlər. Bu görüşlərin gücü əhəmiyyətli dərəcədə hər mütəfəkkirin öz tərzində, öz mədəni dəyərləri və dili çərçivəsində insanlığın bir parçası kimi malik olduğu mənəvi keyfiyyətdən qaynaqlanır.­ Mü­təfəkkirlərin özünəməxsus dünyagörüşünə görə, bu “ruhi-mənəvi keyfiyyət” insanı digər varlıqlardan fərqləndirir. Bu üç mütəfəkkirə görə, insanın fitri potensialını inkişaf etdirmə gücü elə onun öz təbiətində mövcuddur və yenə hər üç müdrik hesab edir ki, bir çox insan bu gücdən heç cür istifadə edə bilməyəcək. İstər istifadə edilsin, istər edilməsin, Konfutsi, Sokrat və Gülənin insanda bu gücün var olmasına inanması onları sözün əsl mənasında humanist edir. Onlar insanın tam və ideal insana çevrilmə gücünə inanırlar.

Üstəlik, madam ki insanlar tam və ideal insan ola bilərlər, elə isə bunu etməlidirlər. Bu fəsildə təhlilə cəlb etdiyimiz mütəfəkkirlər fatalist və ya determinist deyil. İnsanları fərdi və ya kollektiv olaraq tarixin və ya qədərin piyadaları hesab etmirlər. Xüsusilə, Gülən – qadir və alim olan Allaha inancı diqqətə alındıqda belə – oxucusunu həm özünün, həm dünyanın məsuliyyətini çiyninə götürməyə sövq edir. Bu məsuliyyət hər dövrdə böyük məsuliyyətdir, amma bu sürətli dəyişiklik və kütləvi zorakılıq çağı bizdən bu məsuliyyəti başqa dövrlərə nisbətən daha əzmlə, daha ciddi cəhdlə çiynimizə götürməyi tələb edir. Məhz növbəti fəsildə sözügedən məsuliyyət mövzusunu təhlil edəcəyik.

Tweet

Whatsapp