Nəfsdə həllini tapan problemlər və cəmiyyətin islahı
Sual: Buyurulur ki: “Öz nəfsinin problemlərini həll edə bilməyən insan ətrafının və cəmiyyətinin problemlərini həll edə bilməz”. Nəfsin islahı ilə cəmiyyətin islahı arasında əlaqəni izah edə bilərsiz?
Cavab: Nəfs lüğəvi mənasına görə bir şeyin mahiyyəti, əsası, özü deməkdir. İstilahda isə nəfs müəyyən hikmət və məsləhətə binaən insan mahiyyətinə yerləşdirilmiş kin, nifrət, şəhvət, qəzəb və sairə kimi zahirən zərərli duyğuların əsası və mərkəzi, şeytanın vəsvəsə və təlqinlərinə meyilli, bir mənada ona operatorluq işini görən mənəvi mexanizmin adıdır. Ancaq unutmayaq ki bu mənəvi mexanizm dəyişmə və inkişaf etmə potensialına da malikdir; insanın mənən yüksəlməsində böyük rol oynayan mühüm bir amildir. Lakin nəfsin bu müsbət vəzifəni yerinə yetirməsi üçün səmavi prinsiplər əsasında tərbiyə və təzkiyədən keçməlidir ki, elə sərkeş atı da başına yüyən keçirməklə miniyə çevirirlər. Əks halda, özbaşına qalsa, sürəkli həvaü-həvəsin dalınca düşər, heyvani və cismani istəklərə əsir olub fənalığa yönələr və axırda da insanın üzü aşağı uçqundan yuvarlanmasına səbəb olar.
Süddən kəsilməyən uşaq
İmam Busiri məşhur qəsidəsində tərbiyə görməmiş nəfsin halını belə təsvir edir: “Nəfs eynən südəmər çağaya oxşayır. Əgər (vaxtı çatanda südünü kəsməyib) özbaşına buraxsan, süd əmmə istəyi daha da artar. Bir dəfə qəti qərar verib süddən kəssən, onda süddən əl çəkər” Bəli, nəfsi vaxtında əsaslı və qanedici dəlillərlə “süddən kəssəniz”, intəhasız arzularına “yüyən” keçirmiş olarsınız. Yox əgər, Allah eləməsin, nəfsin səfillik meylinin qarşısı alınmasa və o, mənfi duyğu-düşüncələrin təsiri ilə yerini möhkəmlətsə, sözünüzə baxmaz, arzularını, istəklərini, kefinə düşəni hər şeyi sizə elətdirər. Bu da insanla həqiqət arasına pərdə çəkir, əngəl əmələ gətirir, gerçəkləri görməyə mane olur. Məhz buna görə nəfsin əsirinə çevrilən, nəfsin problemlərinə hamballıq edən bir insanın başqasına nümunə olması, müsbət istiqamətə yönəltməsi mümkünsüzdür. Demək, insanın ən ümdə vəzifəsi ilk növbədə nəfsindəki problemi həll etməsidir. Bunun bir yolu var, o da, iradəni ortaya qoyub nəfsin bitib-tükənməyən istəklərinə “dayan” demək, məşru dairənin zövq və ləzzətləri ilə qane olub harama addım atmasına imkan verməməkdir. Beləliklə, nəfs daima pisliyi, çirkin əməlləri təlqin edən, hətta əmr edən “əmmarə” dərəcəsindən qurtulub hərəkətlərini, davranışlarını hesaba çəkən, özünü ləvm edən “ləvvamə” səviyyəsinə yüksələcək, hətta Rəbbi ilə münasibətdə tam oturuşmuş vicdanla “mutməinə” mərtəbəsinə çatacaq. Həmçinin, insan zərərli hər şeydən Allaha sığındığı kimi, səhər-axşam şeytanın insan mahiyyətindəki operatorundan - nəfsindən, mənliyindən (eqo) də Allaha sığınmalıdır. Yoxsa nə nəfs problem çıxarmaqdan əl çəkər, nə də insan ona hamballıq etməkdən canını qurtarar.
Ən böyük cihad
Allah Rəsulunun (sallallahu aleyhi vəsəlləm) döyüşlərin birindən qayıdanda yol üstündə: “Kiçik cihaddan, böyük cihada gedirik” (Beyhaqi, “Zühd”, 1/165) buyurması, insanın nəfslə mübarizəsini “ən böyük cihad” adlandırması bu məsələnin əhəmiyyətini göstərmək baxımından olduqca maraqlı faktdır. Bu dərin kəlamın çox əhəmiyyətli və təhlükəli bir döyüşdən sonra deyilməsi də nəfsə qarşı mübarizə aparmaq və düşmənlə vuruşmaq arasında müqayisə aparma imkanı verir.
Üstəlik, bu sözü zəfərin sevincinin coşqun vaxtında söyləməsi son dərəcədə düşündürücüdür. Çünki bəzən çox dəyərli söz deyilir, ancaq insanların əhval-ruhiyyəsi nəzərə alınmır. Dolayısilə, insanların əhval-ruhiyyəsini hesaba qatmadan deyilən sözlər istənilən nəticəni vermir. Bu baxımdan sözügedən kəlamın belə bir məqamda buyurulması müsəlmanların “zəfər sərxoşluğu”na qapılmaması üçün də vacibdi. Bununla Allah Rəsulu (sallallahu aleyhi vəsəlləm) zəfər qazanıb fateh bir ordu kimi Mədinəyə qayıdan əshabəni mənfi düşüncələrdən bərtərəf etmək istəyirdi.
Düzü, biz: Onlardan sonra gələnlər belə deyirlər: “Ey Rəbbimiz! Bizi və bizdən əvvəlki iman gətirmiş (din) qardaşlarımızı bağışla. Bizim qəlblərimizdə iman gətirənlərə qarşı zərrə qədər kinə (həsədə) yer vermə” (“Həşr” surəsi, 59\10) ayəsinə sadiq bəndələr olaraq səhabələrə həmişə hüsnü-zənn bəsləyərik. Ancaq vəzifəsi tərbiyə və təzkiyə olan İnsanlığın İftixarı (sallallahu aleyhi vəsəlləm) onların bəşəri xüsusiyyətlərini də diqqətə alaraq, güman ki, ehtimal olunan mənfi düşüncələrin qarşısını almaq üçün belə bir xəbərdarlıq etmişdi. Belə ki, Hüneyn qabağı “Daha bu ordunun qabağına heç kim çıxa bilməz” deyə düşünənlər çıxmış, ordu döyüşün ilk mərhələsində məğlub olmuş, daha sonra Peyğəmbərimizin (sallallahu aleyhi vəsəlləm) fövqəladə əzmi və səyi ilə məğlubiyyət qalibiyyətlə nəticələnmişdir.
Bəli, bəzi insanlar haqq-həqiqət uğrunda mübarizə aparır, çətinliklərə, sıxıntılara sinə gərir, hətta malını, canını bu yolda fədar edir. Elə vaxt olur ki, bu mübarizənin nəticəsində Allah-taala onlara qalibiyyət bəxş edib maddi-mənəvi fəth imkanları verir. Belə bir zəfər əldə ediləndən sonra insanda bəzi mənfi hislərin və düşüncələrin meydana gəlməməsi üçün tədbir görmək də mühüm məsələdir. Bu məsələdə Həzrəti Pirin “Dinə xidmət etdim! deyib qürrələnmə. Nəfsi pak olmadığın üçün, sən özünü facir bilməlisən” sözü əsaslı bir düsturdur. Çünki bir müvəfəqiyyət qazanıldığı zaman nəinki adi insanların, hətta bəzi övliyaların da baxışları bulanmış, başı hərlənmişdir.
Nəfsinə əl atmayan, onu tərbiyədən keçirib fəzilətlərini kamala çatdırmayan insan dünyada da, axirətdə də çox şey itirir. Çünki insanı insan edən cismi, bədəni deyil, nəfsi, yəni özüdür, mahiyyətidir. Mövzu ilə bağlı Allah Rəsulu (əleyhi əkməlüttəhaya) buyurur: “Allah-taala sizin surətinizə baxmaz, qəlbinizə və (qəlbdən fışqıran) əməllərinizə baxar” (Müslim, “Birr” 34; İbn Macə, “Zühd” 9). Əgər insanın qəlbində hörmət hissi, xüşu və ehtiram duyğusu varsa, bu fəzilət onun bütün hərəkət və davranışlarına sirayət edəcək. Allah Rəsulu: “Əgər onun qəlbində xüşu olsaydı, əzaları da xəşyət içində olardı” (Hakim ət-Tirmizi, “Nəvadirül-üsul”, 2/172) hədisi ilə bunu vurğulamışdır. Bu baxımdan insanın öz insanlığına yönəlməsi, nəfsi ilə mübarizəyə girməsi və nəfsin problemlərini həll etməsi vacibdir. Məhz buna görə Allah Rəsulu (sallallahu aleyhi vəsəlləm) nəfslə mübarizəyə “ən böyük cihad” demişdir.
Bəlaya çevrilən nemətlər
Nəfs insanı bəzən günahlarla aldadır, bəzən də leysantək yağan nemətlərlə də kələk gəlir. Məsələn, Qurani-Kərim: “Qarun Musanın qövmündən idi, ancaq yolunu azmışdı” (“Qəsəs” surəsi, 28\78) ayəsi ilə Həzrəti Musanın (ala nəbiyyinə və aleyhissalam) qövmünə mənsub olmasına baxmayaraq, Qarunun qazandığı sərvətlə həlak olduğunu diqqətə çatdırır. Çünki o, Allaha kamil şəkildə inanmamış və nəfsindəki problemi həll edə bilməmişdi. Zahirən inansa da, imanını yəqin səviyyəsinə çıxarmamış, gözünü izan zirvəsinə dikməmişdi. Yəni quru biliyi əməllə mərifətə çevirməmiş, elmül-yəqinə çatmamış, eynül-yəqinə isə heç yaxın düşməmişdi. Nəticədə gün gəlmiş, “Bu (var-dövlət) mənə yalnız məndə olan elm sayəsində verilmişdir” (“Qəsəs” surəsi, 28/78) ‒ demişdi. O, Həzrəti Musanın yanında, ətrafında, qövümünü içində ömür sürsə də, dünya sərvəti ucbatından yolunu azıb həlak olanlardan olmuşdu.
Həzrəti Musanın qövmündən olan Samiri də ağıllı, gözəl nitq qabiliyyətinə malik, bacaraqlı bir adamdı. Ancaq o da bu qabiliyyətlərini buzov heykəli düzəltməyə sərf etmiş və həlak olub getmişdir. Quranın ifadəsi ilə desək: “Amandı mənə toxunmayın, amandı mənə dəyməyin” (“Taha” surəsi, 20\97) deyə-deyə ömrünün axırına kimi sürünmüşdür.
Görünür, problem insanın özündə həll olunmadıqca Allahın nemətləri belə insanın başına bəla olur. Başqa sözlə desək, nemət kimi görünən şeylər bəzən fərqinə varmadan nikmət olur. Mərifət nikmət olur, hakimiyyət nikmət olur, iqtidar imkan və fürsəti nikmət olur, insanların rəğbəti nikmət olur, müəyyən məqamlara gəlmək nikmət olur... Bəli, insan bu nemətləri əldə edir və fərqinə varmadan Həzrəti Ruhu Seyyidil-Ənamın (sallallahu aleyhi vəsəlləm) yolundan uzaqlaşıb Ramseslərin, Amnofislərin, İbnüş-Şəmslərin yolunu tutur.
Rəvayətlərə görə, Həzrəti Musanın dövründə baş verən bir mənqibə ilə məsələyə bir az da aydınlıq gətirək. Düzdür, belə mənqibələrin əsli, əsası tənqid oluna bilər. Ancaq mənqibənin məzmununa deyil, daşıdığı mənaya baxılır. Yəni əsas məsələ mənqibənin mənası və ondan ibrət götürməkdir. Bu cür mənqibələrin birində deyilir ki, Həzrəti Musa Tur dağına gedəndə yolun üstündə əyninə geyəsi paltarı olmadığına görə özünü quma basdıran bir adam görür. Adam ondan var-dövlət üçün dua etməsini xahiş edir. Allah-taalaya bu xahişi çatdıran Həzrəti Musaya o adam üçün yoxulluğun daha xeyirli olduğu bildirilir. Həzrəti Musa Allahdan gələn cavabı ona çatdırır. Ancaq o təkidlə bu arzusunun həyata keçməsini istəyir. Nəhayət, Allah Musaya əmr edir ki, o yoxsula kömək etsin. Həzrəti Musanın köməkliyi ilə bir qədər pul qazanan həmin adam bir qoyun alır. Qoyun çoxalıb sürü olur... Xeyli vaxt ötür, bir gün Həzrəti Musa yenə Tura gedəndə yol üstündə bir izdihamla qarşılaşır. Yaxınlaşıb hadisədən xəbər almaq istəyir. Ona deyirlər ki, “Burada çox kasıb bir adam vardı. Gün gəldi, Allah ona var-dövlət verdi. Amma bu sərvət başına bəla oldu. İçkiyə qurşandı. Bir gün sərxoş olub adam öldürdü. İndi də ona cəza verilir”.
Xülasə, tarix, hətta müasir dövr neçə-neçə buna bənzər örnəklərlə doludur. Gördüyümüz kimi, nəfsindəki problemləri həll etməyən insanın qazandığı maddi-mənəvi nemətlər çox vaxt onun həlakına səbəb olur. Əslində, bir nemət insanı Allahdan uzaqlaşdırır, onun qəflətə atırsa, bu nemət deyil, nemət cildinə bürünmüş nikmətdir. Bəli, insanı Allahdan uşaqlaşdıran şey İstanbulun fəthi də olsa, unutmayın, Allahın göndərdiyi bir bəladır. Bu müsibət cənnətin qapısına gələn bir adamı belə, əliboş geri qaytarar. Bu təhlükədən xilas olmağın yolu cihadı-əkbər, yəni nəfslə mübarizəni heç vaxt dayandırmamaq, ayıq-sayıq olub nəfsin hiylə-kələyinə aldanmamaqdır.
- tarixində yaradılmışdır.