Edepten Edebiyata İnce Bir Çizgi
Edep; nezaket, zarâfet, hayâ, iffet ve saygı... gibi hususların umumi nâmı; iyi-kötü, acı-tatlı her hâdise karşısında kibar ve nazik davranmanın, içtimaî münasebetlerde herkese karşı yumuşak ve sıcak tavırlar sergilemenin, elden geldiğince kırıcı, incitici olmamaya çalışmanın; ifade ve üslûpta şartları, konjonktürü nazar-ı itibara almanın; muhatabın/muhatapların seviye, konum, pâye ve mansıplarına göre hitap etmenin farklı bir unvanıdır.
İnsanın, bütün rezîlelerden uzak durması ve hayatını faziletlere bağlı sürdürmesi, edep adına ayrı bir yorum.. tabiîliğin korunması şartıyla söz, tavır ve davranışların inceliği, sıcaklığı ve yumuşaklığı, edep mülâhazasının ayrı bir açılımı.. neyin, nerede, kimden kime karşı olunca nasıl bir üslûpla ifade edileceği de edebin, aynı zamanda edebiyata açık menfezi de diyebileceğimiz ayrı bir buudu.
Hangi mânâda olursa olsun edep, kendilerine karşı saygılı olunması gereken zât/zâtlar itibarıyla farklı farklıdır:
Allah'a karşı edep, kalbin O'na kilitlenmesi, her an O'nu görüyor veya O'nun tarafından görülüyor olma mülâhazasıyla hareket edilmesi; his, şuur ve iradenin sürekli O'nun hoşnutluğu peşinde bulunması, gazabına götürebilecek davranışlardan olabildiğince uzak durulması; insan mahiyetinde mündemiç bulunan sevme, sayma ve saygı duyma hislerinin O'na tevcih edilmesi şeklinde yorumlanmıştır.
İnsanlığın İftihar Tablosu'na karşı edep, O'nun bizleri Allah'a götüren biricik rehber olmasının doğru okunup iyi değerlendirilmesi; O Zât'a itaatin Hakk'a itaat sayıldığının bilinmesi ve O'nun Allah'la münasebetleri örnek alınarak evvelen ve bizzat Cenâb-ı Hakk'a, ikinci derecede de O'na tahsis-i nazarda bulunulması; her konuda O'nun hedeflediği hususlar takip edilerek maiyyetine yürünmesi... gibi esaslarla seslendirilmiştir. Daha da açacak olursak: O, bir sorumluluk, bir murakabe, bir temkin ve bir teyakkuz insanıydı; her hâliyle Hakk'ı hatırlatır; oturuşu, kalkışı, konuşması, sükûtu, ağlayışı ve gülüşüyle her zaman ötelerden, ötelerin de ötesinden neler ve neler aksettirerek hep ruhlarda derin bir heyecan uyarırdı. Kilitliydi Hak rızasına ve risalet dâvâsına. O'nun bu konumu, Hak maiyyetinin yanında halkla beraber olmayı da gerektiriyordu. O, vazifesinin de, bulunduğu makamın iktiza ettiği edebin de şuurundaydı. Hakk'a kulluğu ve O'na karşı derin vefasıyla yükseldiği gökler ötesi âlemlerde ulaşılmaz şahikalara ulaştı, âdeta beşerîliği bütün bütün aştı ama başı dönmedi, bakışı bulanmadı; hep O'na yürüdü ve mesajına emanet ümmetini diledi. Evet O, bu zirveler zirvesinde dahi "Gözü hiç mi hiç kaymadı, şaşmadı ve haddini aşmadı."[1] hakikatinin biricik kahramanı, en aşkın temsilcisi, 'âyetü'l-kübrâ'nın da eşsiz okuyucusu ve yorumlayıcısı olduğunu ortaya koydu. Zaten Rabbi, O'nun hakkında "Şüphesiz Sen ahlâkın en yücesiyle serfirazsın."[2] diyerek, onu bir edep abidesi olarak hatırlatmıyor mu?
O, mevcudâtın hulâsası ve enbiyanın da mustafâsı (özü, esası) olduğu gibi elindeki ferman da geçmiş kitapların âdeta bir zübdesi ve usaresiydi. O yüce kamet, peygamberâne hislerini selefleri olan enbiya-ı izâmın edep, saygı ve temkin edalı üslûplarıyla seslendirir ve her zaman o kâmiller kâmili ufkundan Hakk'a niyaz ederdi. Yerinde Hazreti Mesih gibi soluklanır ve "Eğer onları (ümmetimi) cezalandırırsan, hiç şüphe yok ki, onlar Senin kullarındır; şayet affedersen, Azîz ve Hakîm olan da Sensin."[3] diyerek ciddî bir edep tavrı sergiler; yerinde Hazreti İbrahim'in tazarru ve yakarışıyla inler, "Rabbim, o putlar insanların birçoğunu baştan çıkardı; gayrı bundan sonra kim benim yoluma girerse o bendendir, kim de başkaldırırsa o da Senin merhametine kalmıştır. Sen biricik Gafûr ve Rahîmsin."[4] ifadeleriyle içini döker ve Allah'a karşı duruşunda her zaman edepli olmaya fevkalâde ihtimam gösterirdi.
Aslında, az dikkat edilse diğer peygamberlerin de aynı nezaket ve aynı incelik içinde oldukları görülecektir; onlar da Hakk'a teveccühlerinde, ibadet ü tâat ve diğer muamelelerinde hep edepli olmasını bilmiş ve olabildiğine saygılı davranmışlardır. Hazreti İbrahim'in, hastalıklarını verenin kim olduğunu bildiği halde, hasîs işlerin Zât-ı Ulûhiyete isnadından sakınma mülâhazasıyla "Hastalığımda O'dur bana şifa veren."[5] tarzındaki sözleri bir edep nağmesi.. Hazreti Musa'nın, aç-susuz bir gölgeliğe sığındığında, 'Yedir, içir, karnımı doyur.', yerinde "Rabbim! Lütfedeceğin her nimete muhtacım."[6] şeklindeki beyanları bir saygı ifadesi.. Hazreti âdem'in, maruz kaldığı o müthiş ilâhî kader ve kaza karşısında, "Hakkımda bu şekilde takdirde bulunup onu infaz ettin." diyeceği yerde, "Rabbimiz! Biz kendimize zulmettik. Eğer merhamet buyurup da kusurumuzu bağışlamazsan apaçık hüsrana uğrayanlardan oluruz!"[7] türünden sızlanışları bir terbiye sesi-soluğu.. Hazreti Eyyub'un, maruz kaldığı musibetler karşısında 'Afiyet ver ve beni bu sıkıntılardan kurtar.' şeklindeki arz-ı hâle bedel 'Ya Rab! Bana ciddî bir zarar dokundu, Sen merhametlilerin en merhametlisisin.'[8] mahiyetindeki iç çekişi de yüksek bir edep emâresidir.
Hâsılı, Hazreti Mevlâna'nın da ifade ettiği gibi, Kur'ân bir baştan bir başa bütünüyle edeptir; Allah'a karşı edep, Peygamber'e/peygamberlere karşı edep ve derecesine göre herkese karşı edep.. Kur'ân'ın mü'minlere "O'nun beyan, karar ve uygulamalarının önüne geçmeyin!"[9], "O'nun huzurunda sesinizi yükseltmeyin!"[10], "O'na birbirinize hitap ediyor gibi seslenmeyin!"[11] şeklindeki emirlerinin yanında; izin almadan huzurundan ayrılmama[12], O'na itaati Allah'a itaat bilme[13], Allah sevgisini O'na inkıyat etmeye bağlı görme[14] ... gibi pek çok irşadâmiz fermanları da O'na karşı hep birer edep çağrısıdır.
Kur'ân atmosferinde edep, Hak'tan halka uzanan çizgide, seviye, vazife, misyon ve konum keyfiyetine göre kuşatıcı bir durum arz eder. Onun buyrukları ve irşadları çerçevesinde her mü'min bir edep insanıdır ve her insanın bu edep örfânesinden de mukadder bir payı vardır: Anne ve babaya karşı edep, Allah takdiri; ulemâya, ümerâya saygı, Kur'ân fermanı; hak dostlarına, hak yolunda olan idarecilere, sonra bütün vatandaşlara hatta bir mânâda bütün insanlığa karşı saygı ve edep, kendi çerçevesinde Müslüman olmanın gereğidir. Kur'ân âlemşümul bu edebin dupduru biricik kaynağı, sözleri lâl ü güher İnsanlığın İftihar Tablosu da onun eşsiz temsilcisidir. O, "Ben güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim."[15], "Benim nezdimde sizin en sevileniniz ve kıyamet gününde yakınlığıma ereniniz ahlâkı en güzel olanınızdır."[16] "İman bakımından en kâmil mü'min ahlâken en mükemmel olandır."[17] gibi yüzlerce nurefşan beyanıyla bunu ortaya koyar ve bize edepli olmayı en yüce bir ufuk olarak gösterir.
Hususî mânâda bizler, genelde de bütün insanlık eğer bugün iyiyi-kötüyü birbirinden tefrik edebiliyorsak, bu, O'nun ufkumuzu aydınlatması sayesinde olmuştur.. şayet edepten söz edebiliyorsak bunu O'na borçluyuz.. hâlâ bazı kimselerde hayâdan bir eser kalmışsa bu da öz itibarıyla O'na aittir. Doğruluk, emniyet, iffet ve vefa hislerimiz üzerinde, O'nun sesinden, sözünden izler görmek ve göstermek mümkündür. Fena huylardan uzak durma, günahların öldürücü atmosferine düşmeme de O'nun hafızalarımızda yankılanan ışıktan beyanlarının tesiriyledir.
Bu sağlam kaynaklardan fışkıran edep düşüncesi, milletimizle farklı derinliklere ulaşmış ve insanımızda bir tabiat hâlini almıştır. Oturuşumuzda-kalkışımızda, birbirimizle münasebetlerimizde, üslûp ve hitap tarzımızda, düşüncelerimizi nazmen ve nesren ortaya koyuşumuzda hep bu karakter göze çarpar. Biz onunla kendi gerçek rengimizi ifade ederiz. Aslında o, hakikî insan olmanın en önemli derinliği, bizi ulaşılmazlara ulaştıran sırlı bir helezon ve Allah'ın insanoğluna lütfettiği büyük bir armağandır. Milletimiz bu armağanın kadrini bildi; tavırlarını, davranışlarını bu anlayışa bağladı ve çok derin bir edep kültürü oluşturdu:
Biz birbirimize 'Buyurun efendim!' der; 'Evet efendim!'le saygımızı seslendirir; kendimizden bahsettiğimizde 'bendeniz'le söze başlar, muhatabımızı 'zat-ı âliniz' sözüyle taltif eder, tekliflerimizi 'buyurun', 'lütfedin' ifadeleriyle dile getirir, oğullarımızdan söz açarken 'köleleriniz' demeye özen gösterir, karşı tarafın evi söz konusu ise 'devlethane' demeyi ihmal etmez, söz bizimkine gelince 'fakirhane' der geçer; dediğimiz, ettiğimiz, ortaya koyduğumuz her şeyde gayet içten, ince bir tavır sergiler ve hep 'edep' der oturur-kalkar, çevremize edepten buketler sunardık.
Böyle bir edep ortamında boy atıp gelişen edebiyatın da farklı olması düşünülemezdi; o da ulûhiyet hakikati karşısında saygının dili-tercümanı olmalı ve duyanların, dinleyenlerin ruhlarında Hak sevgisi uyarmalıydı.. insan hissiyatını mücerred güzelliklere yönlendirerek gönülleri Güzeller Güzeli'nin cemâl-i bîmisaliyle şahlandırmalıydı.. insan, kâinat ve eşyânın çehresindeki edâ, endam ve ahenk de O'na ait çizgiler üzerinde durmalı ve her şey O'nu gösterdiği gibi, her söz, her ifade, her beyanda da O'na göndermeler yapılmalıydı.. O'nun rahmetinin enginliği ruhlarda muhabbet; ululuğunun ihata edilmezliği mehâbet; maiyyetinin tatlı ve yumuşak esintileri de gönüllerden taşan aşk u iştiyakı seslendirmeliydi. Bizim yetimâne hüzünlerimiz üzerine müstakbel ve mütemâdi vuslat neş'eleriyle gidilmeli; muvakkat hasret ve hicranlarımız da müebbed sürur neşideleriyle dillendirilmeliydi...
O atmosferin insanı, varlığı yorumlarken gözleri eşyâ üzerinde, basireti her şeyin arka plânında, mânidar bir kitap gibi görüp değerlendirmeliydi gördüğü her şeyi; bir dost, bir arkadaş gibi karşılamalıydı canlı-cansız her nesneyi. O bir maddeci değildi, natüralist de olamaz ve hayallerle avunmayı ise hiç mi hiç düşünmezdi. Bakışı ve yorumları, her varlık arkasındaki o Rahmeti Sonsuz ve Kudreti Nâmütenâhî hesabınaydı. Gördüklerini net görür, her şeyle bir çeşit yol arkadaşlığına girer ve O'na yürürdü. Ne muvakkat zevk u şevk peşindeydi ne de içinden çıkılmaz bir tasaya teslimdi; bugünkü mazhariyetlerini yarınki dolu dolu mükâfatların avansı gibi değerlendirir, verilenleri verileceklerin referansı sayar; şevkinin içinden iştiyak-ı kudsîye yürür, hüznünü içli bir ilticaya çevirir ve kanatlanırdı derin bir iman ve ümitle rahmet-i Rahmân ufkuna doğru... Böyle birisinde ezkaza, ara sıra nefsanî heyecanlar kabarıp köpürse de, söndürürdü bu fanî mülâhazaları ötelerin sermedî ışık tufanlarıyla; Firdevslere döndürürdü görülüp duyulan, hayallerde canlanarak gelip tasavvurlara çarpan bütün kirli ve sevimsiz hülyaları.
Bizim dünyamızda edebiyat, bütün bu güzelliklerin sözle ve yazıyla ifade edilmesi şeklinde algılanmıştır. Uzun zaman destanlar bu desene göre örgülenmiş; masallar bu anlayışa bağlı hülyaların bağrında boy atıp gelişmiş; hikâye ve roman türü şeyler hakikatle şöyle-böyle irtibatlarını koruyarak gün yüzüne çıkmış ve gelişmiş; ister halk ifade tarzı ister elit üslûbuyla olsun asırlar ve asırlar boyu geçmiş nesillerin müktesebâtı arkadan gelenlere intikal ettirilerek hafife alınamayacak hatta dahîl şeylerden bizleri müstağni kılacak bir zenginlik oluşturulmuştur.
Şimdi bilmem ki bizler, o zenginliğin farkında mıyız ve kaynağı edep olan bugünkü edebiyatımızla nasıl bir durumdayız? Ne var ki ben, o konuyu edebiyatın bizcesine âşinâ uzmanlara havale ederek Bediüzzaman ifadesiyle, 'Edipler edepli olmalı.' deyip bu fasla da nokta koymak istiyorum.
Yağmur, Ocak-Mart 2005, Sayı 26
[1] Necm sûresi, 53/17
[2] Kalem sûresi, 68/4
[3] Mâide sûresi, 5/118
[4] İbrahim sûresi, 14/36
[5] Şuarâ sûresi, 26/80
[6] Kasas sûresi, 28/24
[7] A'râf sûresi, 7/23
[8] Enbiya sûresi, 21/83
[9] Hucurât sûresi, 49/1
[10] Hucurât sûresi, 49/2
[11] Nur sûresi, 24/63
[12] Nur sûresi, 24/62
[13] Nisâ sûresi, 4/80
[14] âl-i İmrân sûresi, 3/31
[15] İmam Ahmed b. Hanbel, Müsned, 2/381
[16] Tirmizî, Birr, 71; İmam Ahmed b. Hanbel, Müsned, 4/193
[17] Tirmizî, Radâ', 11; Ebû Davud, Sünnet, 15
- tarihinde hazırlandı.