Podejście porównawcze do islamu i demokracji
Religia, a zwłaszcza islam, stała się w ostatnim czasie jedną z najbardziej skomplikowanych przestrzeni, jaka może być rozważana. Kultura współczesna bez względu na to, czy badamy ją z perspektywy antropologii, teologii, psychologii lub psychoanalizy, ocenia religię metodami empirycznymi. Z jednej strony, religia jest odbierana jako fenomen, który w przeważającej mierze odnosi się do aspektów życia codziennego. Z drugiej, wierzący postrzegają religię jako filozofię, zestaw racjonalnych zasad, a niekiedy jako zwyczajny mistycyzm. Sprawy nieco się komplikują w przypadku islamu. Dla niektórych muzułmanów oraz twórców praw ich religia jest raczej czysto polityczną, socjologiczną oraz ekonomiczną ideologią.
Jeśli chcemy dokładnie przeanalizować religię, demokrację czy jakikolwiek system filozoficzny, powinniśmy skupić się na ludzkości i ludzkim życiu. Z tej perspektywy religia w znaczeniu ogólnym, a zwłaszcza islam, nie może być porównywana według tych samych kategorii z demokracją lub z innym systemem politycznym, społecznym bądź ekonomicznym. Religia koncentruje się przede wszystkim na stałych aspektach ludzkiej egzystencji, podczas gdy systemy polityczne, społeczne i ekonomiczne bądź ideologie dotyczą jedynie niektórych zmiennych czynników społecznych.
Aspekty życia, za pomocą których postrzegana jest religia, są dziś tak samo aktualne, jak u zarania ludzkości, takie też będą w przyszłości. Ziemskie wzorce zmieniają się zależnie od okoliczności, przez co mogą być ocenianie jedynie w odniesieniu do czasu, w którym się im przyglądamy. Wiara w Boga, w życie pozagrobowe, a także wiara w proroków, święte księgi, aniołów oraz boskie przeznaczenie nie ma nic wspólnego ze zmieniającymi się czasami. Podobnie kult oraz powszechne i niezmienne standardy moralne niewiele mają wspólnego z czasem i ziemskim życiem.
Dlatego przy porównaniu religii lub islamu z demokracją musimy pamiętać o tym, że demokracja to system, który jest nieustannie rozwijany i ulepszany. Zmienia się on w zależności od miejsca i warunków, w jakich jest praktykowany. Z drugiej strony, religia ustanowiła niezmienne zasady związane z wiarą, wyznaniem i moralnością. Z tego względu jedynie ziemskie aspekty islamu powinny być konfrontowane z demokracją.
Główny cel islamu oraz jego niezmienny wymiar oddziałują na dynamiczne reguły naszego życia. Islam nie zakłada żadnej stałej formy rządów ani też nie stara się jej kształtować. Zamiast tego islam ustanawia fundamentalne pryncypia, które ukierunkowują ogólny charakter rządów, pozostawiając ludziom – w zależności od czasu i okoliczności – wybór ich typu i formy. Jeśli spojrzymy na to zagadnienie w takim właśnie świetle i porównamy islam do nowoczesnej, liberalnej demokracji dnia dzisiejszego, będziemy w stanie lepiej zrozumieć stanowisko islamu i demokracji w relacji do siebie.
Idee demokratyczne wywodzą się z czasów starożytnych. Współczesna liberalna demokracja narodziła się w Ameryce (1776 r.) oraz podczas rewolucji francuskiej (lata 1789-1799). W społeczeństwach demokratycznych, zamiast bycia rządzonymi odgórnie, ludzie sami sobą rządzą. W takim społeczeństwie jednostka ma pierwszeństwo przed wspólnotą, jeśli chodzi o decydowanie o sposobie prowadzenia własnego życia. Indywidualizm nie jest jednak absolutny. Przecież ludzie osiągają wyższy poziom życia w społeczności, a to wymaga dostosowania się oraz ograniczenia ich wolności w zgodzie z kryteriami życia społecznego.
Prorok mówi, że wszyscy ludzie są równi, niczym zęby grzebienia[1]. Islam nie dyskryminuje ludzi ze względu na rasę, kolor skóry, wiek, narodowość czy predyspozycje fizyczne. Prorok rzekł:
„Wszyscy pochodzicie od Adama, a Adam wywodzi się z tej ziemi. O słudzy Boga, bądźcie braćmi [i siostrami]”[2].
Ci, którzy urodzili się wcześniej, którzy posiadają większe niż pozostali bogactwo i większą niż pozostali władzę, którzy należą do wyjątkowych rodzin bądź grup etnicznych, nie dziedziczą prawa do rządzenia innymi.
Islam hołduje następującym wartościom podstawowym:
1. Moc tkwi w prawdzie oraz w odrzuceniu powszechnej idei, zgodnie z którą prawda opiera się na władzy;
2. Praworządność i sprawiedliwość są niezbędne;
3. Wolność wyznania, prawo do życia, własność prywatna, prokreacja, zdrowie fizyczne i psychiczne nie mogą być naruszane;
4. Prywatność i nienaruszalność życia jednostki muszą być utrzymane;
5. Nikt nie może być skazany za przestępstwo bez przedstawienia mu dowodu, ani też nie może zostać oskarżony i ukarany za cudze czyny;
6. Niezbędny jest system doradztwa administracyjnego.
Prawa wszystkich obywateli mają identyczną wartość, a prawa jednostki nie mogą zostać poświęcone kosztem praw społeczeństwa. Islam traktuje społeczeństwo jako utworzone przez świadome jednostki, które posiadają wolną wolę oraz są odpowiedzialne zarówno za siebie, jak i za innych. Posuwa się nawet o krok dalej, nadając ludzkości kosmiczny wymiar. Uważa ją za „motor” historii, czym różni się zdecydowanie od fatalistycznego podejścia niektórych XIX-wiecznych filozofii, jak na przykład materializmu dialektycznego czy historycyzmu[3]. Tak samo jak wola i zachowanie człowieka mają wpływ na rezultat jego życia, tak postęp lub upadek społeczeństwa uzależniony jest od woli, światopoglądu, a także stylu życia jednostek wchodzących w jego skład. Koran mówi:
„Bóg nie zmienia tego, co jest w ludziach, dopóki oni sami nie zmienią tego, co jest w nich (wierzeń, poglądów, sposobu życia)”. (sura 13,11)
Innymi słowy, każda wspólnota dzierży swój los we własnych rękach. Prorocka tradycja akcentuje następującą ideę: „Będziesz rządzony według tego, jaki jesteś”[4]. Oto podstawowa cecha oraz duch demokracji, myśl, która nie koliduje z żadną z muzułmańskich zasad.
Ponieważ islam uznaje jednostki i społeczności jako odpowiedzialne za wiarę, ludzie muszą być odpowiedzialni za kierowanie swoim postępowaniem. Koran, kiedy odnosi się do społeczeństwa, używa zwrotu „O ludzie!’ lub „O wierzący!”. Islam przypisuje społeczeństwu zadania współczesnych systemów demokratycznych oraz klasyfikuje je zgodnie z ich wagą jako „absolutnie niezbędne, względnie konieczne oraz możliwe do przeprowadzenia”. Święta księga zawiera następujące fragmenty:
„Wy, którzy wierzycie! Chodźcie wszyscy w pokoju”. (sura 2,208)
„Rozdawajcie z dobrych rzeczy, które zyskaliście, i z tego, co wyprowadziliśmy dla was z ziemi”. (sura 2,267)
„A jeśli chodzi o te wasze kobiety, które popełnią czyn nieprzyzwoity, musi być czterech świadków spośród was, którzy zaświadczą przeciwko nim”. (sura 4,15)
„Bóg nakazuje wam, abyście oddawali powierzone dobra ich właścicielom! A jeśli sprawujecie sądy wśród ludzi, to sądźcie według sprawiedliwości”.(sura 4,58)
„A jeśli oni (nieprzyjaciele) skłonią się do pokoju, to i ty się ku niemu skłoń”. (sura 8,61)
„Jeśli jakiś zły człowiek przyniesie wam wiadomość (która wymaga podjęcia pewnych działań), sprawdźcie ją starannie (zanim uwierzycie i stosownie do niej postąpicie), byście nie zranili ludzi nieświadomie, a potem nie żałowali tego, co uczyniliście”. (sura 49,6)
„Jeśli dwie grupy wiernych zaczną ze sobą walczyć, ustanawiajcie pomiędzy nimi pokój”. (sura 49,9)
Koran zwraca się zatem do całej wspólnoty i wyznacza jej niemal wszystkie obowiązki, powierzone współczesnym systemom demokratycznym. Ludzie natomiast współpracują ze sobą poprzez dzielenie tych obowiązków oraz budowanie fundamentów niezbędnych do ich realizacji. Władza składa się natomiast z tych wszystkich podstawowych elementów. Tak więc islam proponuje konstruowanie władzy w oparciu o umowę społeczną. Ludzie wybierają rządzących oraz zakładają urzędy w celu omawiania wspólnych problemów. Ponadto społeczeństwo jako całość uczestniczy w kontroli administracji.
Powyższe podstawowe zasady sprawowania władzy, wliczając w to wolne wybory, były w pełni przestrzegane zwłaszcza w czasach panowania pierwszych czterech kalifów (632-661). Z powodu wewnętrznych konfliktów i panujących wówczas warunków, po śmierci czwartego kalifa Alego, system polityczny przekształcony został w sułtanat. W przeciwieństwie do kalifatu sułtanat przekazywany był jedynie w obrębie rodziny sułtana. Mimo iż wolne wybory nie były już praktykowane, społeczności utrzymały inne zasady, leżące dziś u podstaw demokracji liberalnej.
Islam jest religią zintegrowaną. Opiera się na wierze w jednego Boga jako Stwórcy, Opiekuna i Zarządcy świata. Islam jest także religią całego świata. Oznacza to, że świat poddany jest prawom ustanowionym przez Boga. Wszystko jest w nim „islamskie” i posłuszne Bogu, gdyż poddane Jego regułom. Nawet osoba, która nie wierzy w Boga bądź wyznaje inną religię, musi być odgórnie traktowana jako muzułmanin. Całe nasze życie od fazy embrionalnej aż po rozkład ciała w pył po śmierci, każda tkanka mięśni, każda kończyna podąża określonym dla niej kursem, zgodnie z boskim prawem. Oznacza to, że w islamie Bóg, natura, a także ludzkość nie są ani od siebie oddalone, ani sobie obce. To Bóg jest tym, który daje się poznać człowiekowi przez naturę oraz poprzez ludzkość samą w sobie, a natura i ludzkość są dwiema księgami (stworzenia), w których objawia się każde słowo Boga. Prowadzi to do spojrzenia na wszystko jako na przynależące do Pana. Do Niego należy również ludzkość. Konsekwencją tego ujęcia jest to, że nie traktuje się niczego we wszechświecie jako obcego. Boża sympatia, miłość i troska nie ograniczają się do ludzi danej rasy, koloru skóry czy pochodzenia etnicznego. Prorok podsumował te rozważania apelem: „O słudzy Boga, bądźcie braćmi!”.
Osobną, lecz równie ważną kwestią jest fakt, że islam uznaje religie, które przed nim się pojawiły. Aprobuje wszystkich proroków oraz księgi zesłane innym ludom w różnych okresach historii. Islam nie tylko je akceptuje, lecz wiarę w nie uważa za istotny element bycia muzułmaninem. W ten sposób uznaje podstawową jedność wszystkich religii. Muzułmanin jest równocześnie szczerym naśladowcą Abrahama, Mojżesza, Dawida, a także pozostałych hebrajskich proroków i Jezusa. Takie przekonanie wyjaśnia, dlaczego chrześcijanie i Żydzi pod rządami muzułmanów cieszyli się odrębnymi prawami religijnymi.
Muzułmański system społeczny ma na celu ukształtowanie społeczeństwa szlachetnego, a przez to zyskanie boskiej pochwały. Za budulec życia społecznego uznaje prawo, a nie siłę. Wrogość jest całkowicie nie do przyjęcia. Wszelkie relacje muszą opierać się na wierze, miłości, wzajemnym szacunku, wsparciu oraz zrozumieniu, a nie na konfliktach i dążeniu do prywatnej korzyści. Edukacja społeczna zachęca ludzi do realizacji wzniosłych ideałów oraz osiągania doskonałości, a nie do dążenia za własnymi pragnieniami. Uzasadnione apele o jedność i cnotę prowadzą do wzajemnego wsparcia i solidarności. Ponadto wiara zapewnia braterstwo między ludźmi. Zachęcając dusze do osiągania doskonałości, niesie ona szczęście w obydwu światach.
Na przestrzeni dziejów demokracja bardzo się rozwinęła. Tak jak przeszła przez wiele różnych etapów w przeszłości, tak w przyszłości nadal będzie się rozwijać. Po drodze będzie się przekształcała w bardziej ludzki i sprawiedliwy system, oparty na cnocie i na tym, co realne. Jeśliby brać pod uwagę istoty ludzkie jako całość, nie pomijając przy tym ich wymiaru duchowego oraz duchowych potrzeb, nie zapominając również o tym, że ludzkie życie nie sprowadza się jedynie do doczesności, a wszystkie osoby żywią ogromne pragnienie wieczności, demokracja może osiągnąć szczyt doskonałości i przynieść człowiekowi jeszcze więcej szczęścia. Islamskie zasady równości, tolerancji oraz sprawiedliwości mogą pomóc w osiągnięciu tego celu.
[1] Abu Shuja’ Shirawayh ibn Shahrdar al-Daylami, Al-Firdaws bi-Ma’thur al-Khitab, Beirut, 1986, Dar al-Kutub al-‘Ilmiya, 4,300.
[2] Dla drugiej części hadisu zob.: Nikah, w: Abu ‘Abdullah Muhammad ibn Isma’il al-Bukhari, ed. al-Jami’ al-Sahih, Stambuł: al-Maktabat al-Islamiya, n.d., k. 45; Birr wa Sila, w: Imam Abu Husayn Muslim ibn Hajjaj, ed., al-Jami’ al-Sahih, op. cit., k. 23; Tafsir i Manaqib, w: Abu ‘Isa Muhammad ibn ‘Isa al-Tirmidhi, al-Jami’ al-Sahih, Beirut, Dar al Ihya al-Turath al-‘Arabi, n.d., k. 49 i 74.
[3] Zob. Karl R. Popper, The Poverty of Historicism, tłum. Sabri Orman, Stambuł, Insan Yayinlari, 1985 (wyd. polskie: Nędza historycyzmu, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999).
[4] ‘Ala al-Din ‘Ali al-Muttaqi al-Hindi, Kanz al-‘Ummal fi Sunan al-Aqwal wa al-Af’al, Beirut, Mu’assasat al-Risala, 1985, 6,89.
Artykuł ten po raz pierwszy opublikowany został w „SAIS Review”, 21(2001), nr 2, s. 133-138.
- Utworzono .