W kierunku państwa opiekuńczego

Przyjmując ustawę restrukturyzującą Narodową Agencję Wywiadowczą Partia Sprawiedliwości i Rozwoju poczyniła ogromny postęp w kierunku wzmocnienia państwa. Krok ten przemieni nasz kraj w zorientowane na wywiad, państwo opiekuńcze, a wszystko to dzięki AKP. Można powiedzieć, że obecnie mamy już prawo nadające niekwestionowaną władzę strukturom wywiadowczym. Obecnie wywiad ma już możliwość podglądania ludzi, gromadzenia wszelkiego rodzaju informacji o nich, nawiązywania kontaktów z organizacjami terrorystycznymi bez potrzeby uprzedniego uzyskiwania zgody, angażowania swych agentów w zawieranie nielegalnych transakcji, pozostaje też poza jurysdykcją sądów i jest w stanie uniknąć ściągania na siebie uwagi mediów.

W zasadzie przepis ten kategorycznie zaprzecza idei jakoby ludzie mieli jakiekolwiek wrodzone przywileje. Jest to również prawo, które czyni środki nadzwyczajne czymś normalnym, a w pewnych przypadkach wręcz usprawiedliwia niekonstytucyjność. Można by zatem rzec, że AKP stara się budować Turcję, w której zwolennicy i wspierające owo ugrupowanie jednostki - a także agenci wywiadu i jednostki bezpieczeństwa - cieszyć się będą wolnością, podczas gdy dla całej reszty wolność stanowić będzie jedynie bardzo rzadki wyjątek. Należy jednak mieć na uwadze, że zainicjowany przez AKP plan przekształcenia Turcji w Państwo opiekuńcze nie był niespodzianką, ponieważ już wcześniej pojawiały się sygnały przyjmowania racji stanu za punkt odniesienia w rządzeniu krajem. Powinienem także podkreślić, że pomysł ten nie ogranicza się wyłącznie do AKP. Racja stanu z założenia stanowi wspólny mianownik dla niemal wszystkich tureckich partii a także dla tradycji tego kraju – gdy to pojmiemy, zrozumiemy również Turcję. Zawsze podkreślałem ten fakt w moich przemówieniach i artykułach, choć na ogół kwestia ta jest pomijana w literaturze.

Aczkolwiek, jeśli tego nie pojmiesz, nie zauważysz też, że neo-nacjonaliści oraz konserwatyści zgadzają się w zagadnieniach, mających najbardziej krytyczne znaczenie dla tego kraju. Jeśli tego nie zrozumiesz, nie zrozumiesz też, dlaczego niektóre główne problemy pozostają niezmienne, mimo iż przywódcy tego kraju wciąż się zmieniają. Jeśli tego nie pojmiesz, nie zrozumiesz również podjętej przez AKP decyzji odnośnie nawiązania współpracy z wojskowymi zwolennikami neo-nacjonalistów w obliczu tak zwanego zagrożenia, rzekomo stwarzanego przez społeczeństwo obywatelskie w celu ochrony państwa i twierdzenia, że przeciwko „armii narodowej” uknuty został spisek.

Krótko mówiąc racja stanu jako nieoficjalna ideologia jest najbardziej istotnym terminem, pomagającym zrozumieć turecką politykę.

Zaznaczyłem już, że podpieranie się przez AKP racją stanu nie było dla mnie zaskoczeniem, ponieważ pojęcie to jest w oczywisty sposób spójne z konserwatywnym światopoglądem tego ugrupowania. Pewna wersja konserwatywnej myśli politycznej implementowanej przez AKP mówi, iż państwo jest zarówno kluczowym pojęciem jak i podstawowa wartością. W takim statycznym modelu konserwatyzmu nie ma miejsca na społeczeństwo niezależne wobec państwa, ponieważ patrząc z tej perspektywy państwo jest egzystencjalnym źródłem społeczeństwa oraz stanowi polityczne ucieleśnienie mądrości odnajdującej swe korzenie w tradycji.

Podejście to łączy zatem pojęcie państwa i społeczeństwa. Sugeruje też, że to państwo reprezentuje wolę i jedność społeczeństwa. Zgodnie z takim stosunkiem przetrwanie jak również zgoda społeczna zależą od konsolidacji władz państwowych oraz wzmocnienia ich instytucji. W ten sposób przetrwanie państwa zostaje związane z jego siłą oraz wydajnością. Pomimo, iż istnieje także inna wersja myśli konserwatywnej, przykładająca mniejszy nacisk na rolę państwa i promująca podejście obywatelskie, to pozostaje ona względnie słabą w stosunku do nastawienia oraz praktyk stosowanych obecnie w Turcji.

Obywatelska myśl konserwatywna traktuje swoje instytucje bardziej jako struktury pośredniczące, niż uświęcające rolę państwa. Odzwierciedla też perspektywę jednostek oraz ugrupowań społecznych zamiast punktu widzenia państwa. Wśród kręgów konserwatywnych najbliższymi tej kategorii są grupy społeczne, takie jak: utworzony przez Saida Nursiego ruch Nur, inspirowany działalnością tureckiego duchownego Fethullaha Gulena ruch Hizmet oraz - w pewnym stopniu - zapoczątkowana przez duchowego przywódcę Sulejmana Hilimi Tunahana wspólnota „Süleymancılık”. Konwencjonalne zakony religijne zdają się być odskocznią od tego wariantu, przez co stają się co raz bardziej widoczne. Z drugiej strony trudno jest brać pod uwagę niektóre grupy religijne, polegające na państwie lub gotowe do współpracy z przypisanymi mu elementami społeczeństwa obywatelskiego, ponieważ najbardziej fundamentalnym aspektem ugrupowania obywatelskiego jest jego zdolność tworzenia zinstytucjonalizowanych struktur w celu prowadzenia działalności w niezależności od państwa.

Na tę chwilę można argumentować, iż najważniejszym ruchem obywatelskim wśród konserwatywnej części społeczeństwa tureckiego jest ruch Hizmet. Mimo, iż nie jest on całkowicie wolny od etatyzmu i skłonności nacjonalistycznych lub też tradycyjnego konserwatyzmu, to przypomina zachodnie społeczności i organizacje obywatelskie w zakresie tworzenia platformy do dyskusji, oraz czynności związanych z edukacją i zjednoczeniem. Dodatkowo to, co czyni ruch Hizmet bardziej ważnym to fakt, iż aby przetrwać i zwiększać swą efektywność polega on w dużej mierze na państwie. Pomimo, iż tożsamość tych, którzy kontrolują państwo zmieniała się na przestrzeni ostatnich dwóch dekad, determinacja państwa aby wyeliminować ruch Hizmet pozostaje taka sama. Może to mieć związek z obywatelską naturą tejże wspólnoty. W zasadzie nietolerancja wykazywana wobec inicjatyw cywilnych, które są w stanie utrzymywać niezależność jest nieodłączną podstawa racji stanu w Turcji.

Tak jak w przypadku AKP, pomimo z początku jej odmiennego wyglądu, partia ta obecnie jest najwyraźniej statystą reprezentowanym bardziej przez statystów, niż cywilnych konserwatystów. W rzeczywistości, na wszystkich płaszczyznach, na których tylko pojawiała się sposobność byliśmy świadkami jej zapału, przejawiającego się w jej postawach oraz inicjatywach promujących „wartości narodowe i religijne”. Obecnie przyjmując podejście bierno-konserwatywne AKP wydaje się powracać do swych początkowych zasad, zgodnych z tradycjami ugrupowania Milli Görüş (Narodowy Pogląd). Ponadto AKP jest zdeterminowane utrzymywać ten pro-etatystyczny stosunek, ponieważ wywodzi się ona z imperialistycznych ambicji oraz religijnego konserwatyzmu, przypisywanego ugrupowaniu Milli Görüş. Pozostaje to w całkowitej zgodzie z mentalnością racji stanu.

Mustafa Erdogan jest profesorem Prawa i Polityki Konstytucyjnej, a także dziekanem na uniwersyteckim Wydziale Prawa i Handlu w Stambule.