Historia dhe filozofia thonë: “Ka ringjallje dhe jetë tjetër”!

Po qe se historia trajtohet nga këndvështrimi i besimit mbi ringjalljen dhe jetën tjetër, vihet re se nga njeriu i parë e gjer në ditët e sotme, ka ekzistuar dhe ekziston në përmasa botërore një besim mbi ringjalljen dhe jetën tjetër. Will tregon se në historinë e qytetërimit, opinionet e popujve e të kombeve të ndryshëm mbi ringjalljen pas vdekjes janë zbuluar, identifikuar dhe përcaktuar në mënyrën e varrosjes, në shkrimet murore, në pikturat dhe portretet në muret e korridoreve të shtëpive. Edhe faraonët, madje, njerëzit më materialistë të botës, e trajtonin çështjen e ringjalljes pas vdekjes. Në gërmimet në varret e faraonëve janë gjetur fjalë me këtë kuptim: “Pas vdekjes, fajtorët dhe mëkatarët do të mbeten përjetësisht nën tokë të shndërruar në pamje të shëmtuara, kurse shpirtrat e pastër do të bashkohen me engjëjt dhe do të jetojnë mes shpirtrave të lartë!”

Për shkak të këtij besimi dhe të kësaj bindjeje faraonët varroseshin bashkë me ushqime, pije, veshje të bukura dhe stoli. Ishte, krahas thyerjes shpirtërore, edhe besimi në ringjalljen dhe jetën tjetër si botëkuptim që i çonte ata në veprime të tilla. Veçanërisht ata bënin me porosi në muret e varreve piktura peshqish e gjarpërinjsh duke besuar se zotave u pëlqenin këto. Edhe ky besim vërteton se ata ishin të bindur se pas vdekjes fillonte një jetë tjetër. Ata ishin të bindur se, me vizatimet dhe pikturat në fjalë, do të fitonin pëlqimin e zotave dhe kështu do t’ia kalonin mirë në botën tjetër.

Janë edhe “librat e porosive të vdekjes”, ose shkurt testamentet të groposura bashkë me të vdekurin, ku përmbahen porositë e tij, si dhe epitafet që përmbajnë edhe lutje për të vdekurin. Tekstet e epitafeve janë shpesh monologje të të vdekurit me përmbajtje të tilla, si: “Përshëndetje ty, o Zot i lartë! Po të dal para për të ta parë bukurinë. Ki mirësinë të më lejosh të ta shoh bukurinë, se atë po pres. Unë s’i kam bërë të keqe askujt. Nuk kam tradhtuar askënd. Nuk i kam shkaktuar lot askujt. Nuk e kam shtrënguar askënd dhe nuk kam ushtruar forcën mbi askënd. Të dola para për të ta parashtruar dëshirën time të vetme që të ta shoh bukurinë. Ky është i vetmi halli im!..” Epitafe të tilla na flasin për besimin mbi ringjalljen dhe jetën tjetër në ato kohë.

Megjithëse njerëzit kanë dalë në vende të ndryshme, në kushte kulturore të veçanta dhe në kohë veç e veç nga njëra-tjetra, po ta trazojmë varrin e secilit, do të dëgjojmë të njëjtën thirrje pa zë të së kaluarës: “Përjetësi, përjetësi!..”

Shehristani na përcjell që Zarathustra të ketë thënë kështu: “Njeriu është dërguar në botë me detyrë. Ata që e kryejnë mirë këtë, do të pastrohen dhe do të bashkohen me banorët e botës së lartë, kurse ata që s’e kanë kryer detyrën, do të mbeten të dënuar përjetësisht në fund të dheut!”

Ç’është e vërteta, këto fjalë, duke u përkthyer herë pas here dhe qysh prej kohësh, janë larguar nga teksti origjinal, kurse kuptimi ka mbetur po ai dhe kjo është e rëndësishmja!

Ashtu si faraoni në Egjipt që, me gjithë faraonitetin e tij, përpiqej të fitonte pavdekësinë, ashtu dhe në Iran Zarathustra dhe ndjekësit e tij luftonin për të njëjtën çështje!

India është vendi ku ka qindra fe. Ndoshta njerëzit e mëdhenj të rritur dhe formuar brenda të njëjtës fe, më pas duke u larguar nga kuptimi bazë dhe natyra e saj, janë vlerësuar dhe trajtuar si themelues të feve të veçanta, gjë që është bërë shkak për daljen në shesh të kaq shumë feve. Ndërkaq, është një çast i vetëm që i bashkon të gjitha këto fe ose, më saktë, bindje fetare: besimi dhe bindja mbi pavdekësinë e shpirtrave. Rimishërimi i shpirtrave që është një bindje në kundërshtim me Islamin, është sundues në Indi. Me këtë aspekt, bindja e tyre fetare është e gabuar. Ndërkaq, edhe vetë kjo bindje ka variantet e saj sidomos në lidhje me cilësitë e shpirtrave që pësojnë apo jo rimishërim duke ndërruar kurmin. Pavarësisht nga kontradiktat mes bindjeve të ndryshme, edhe tek ata është një moment i përbashkët: më në fund, shpirtrat, pasi t’i kryejnë të gjitha ciklet, do të fitojnë maturinë e duhur dhe përjetësinë.

Buda nuk e pranon dot vuajtjen e shpirtrave brenda ciklit. Sipas tij, shpirtrat nuk kalojnë ndonjë cikël. Ndoshta një cikël mund të ketë në fillim. Por esenciale është arritja dhe mbështetja e shpirtrave te Nirvana. Kjo do të thotë kthim i trupit te Zoti absolut.

Po qe se shqyrtohet me kujdes krejt letërsia indiane, do të shihet se në të ka pikuar pika-pika besimi mbi ringjalljen dhe përjetësinë, ose shkurt, besimi mbi pavdekësinë e njeriut. Djegia e kufomës ka lindur si pasojë e besimit mbi rimishërimin. Ndoshta qëllimi është që të pengohet shpirti për t’u kthyer edhe një herë tjetër në kufomën e vjetër në mënyrë që të mos rivuajë mundimet e vuajtura një a disa herë më parë. Edhe kjo bindje, madje, është argument i besimit mbi ringjalljen dhe jetën e pasme, ahiretin.

Poeti dhe historiani grek, Homeri, bën fjalë shpesh mbi strehimin e shpirtrave. Ai pranon se shpirtrat që e shfaqin veten këtu duke veshur kufoma apo kurme të përshtatshme ndaj kësaj bote, kanë strehime edhe në vende të tjera.

Njëri nga ata që diskutojnë mbi çështjen e ringjalljes dhe llogaridhënies në botën tjetër, është edhe Pitagora. Sipas tij, po qe se një frymë është e pastër, bashkohet me qeniet e larta të botës së lartë. Në të kundërt, do të mbetet i burgosur në tokë i rrethuar nga të gjitha anët me flakë. Njerëzit do të ringjallen me individualitetet dhe personalitetet e tyre, jo brenda personalitetit të tjetrit, por secili brenda personalitetit të vet origjinal. Ndërkaq, kjo rilindje do të jetë materiale (trupore), qoftë e tejdukshme ose e patejdukshme.

Sokrati nuk ka ndonjë libër të vetin. Të gjitha idetë dhe mendimet e tij i përcjell Platoni. Fundja, njëri ndër shkaqet që çuan në ekzekutimin e Sokratit me vdekje, ishte besimi në ringjalljen dhe jetën tjetër dhe përçimi i këtyre ideve te rinia. Kurse Platoni është mbrojtësi i tij. Ai sjell shumë argumente rreth kësaj çështjeje. Le t’i parashtrojmë disa prej tyre:

Argumenti i natyrës dhe virtytit. Njeriu është lindur për virtyt. Për t’u bërë i virtytshëm, njeriu duhet të largohet nga ndjenjat kafshërore dhe epshore. Por kjo është për njeriun privim. Kjo do të thotë ndarje e frymës (egos) nga trupi. Atëherë, pranimi nga njeriu i një privimi të tillë në kundërshtim me egon e vet është argument i ekzistencës së një jete, me të cilën ai do të shpërblehet dhe lartësohet më pas.

Argumenti i vargut të të kundërtave. Në këtë botë, të kundërtat ndjekin njëra-tjetrën: pranverën e ndjek dimri dhe dimri, pranverën; errësirën e ndjek drita dhe dritën, errësira; natën e ndjek dita dhe ditën, nata; jetën e ndjek vdekja dhe vdekjen, jeta. Edhe vdekja e kësaj bote kaq të gjatë do ta bëjë të domosdoshme një lindje të re, pra, një ringjallje. Ashtu siç e ndjek drita errësirën, do të jetë një jetë tjetër tërë dritë që do ta ndjekë errësirën e kësaj bote.

Argumenti i kujtesës. Disa herë ndodh që njeriut t’i duket se një pamje me të cilën përballet për herë të parë, e ka parë edhe më parë. Jeta është ndjekje e njëra-tjetrës e kuadrove (sekuencave) të ndryshme nga njëra-tjetra. Kjo do të thotë se ato gjëra që na kujtohen neve këtu, janë gjëra që i kemi jetuar në një botë tjetër para se të vijmë këtu. Atëherë, themi se kjo botë është rezultat i një bote të mëparshme dhe fillimi i një bote që do të vijë më pas.

Ç’është e vërteta, në këtë argumentin e fundit ndjehet pak bindja e rimishërimit. Fundja, Platoni kësaj i beson. Por çështja mbi të cilën u përqendruam dhe e cila na intereson ne, është besimi i jetës tjetër dhe dëshmimi mbi këtë.

Aristoteli thotë kështu: “Përtej lëndës njerëzore është një qenie jokonkrete, që është e pavdekshme.”

Aristoteli është një filozof që materialistët e kanë bërë flamur. Megjithëkëtë, ai diskuton mbi ekzistencën e një qenie të pavdekshme të pakushtëzuar me asgjë. Njeriu mund të kalbet si trup, por varri nuk do ta burgosë dot duke e rrethuar me gjithçka. Është një qenie jokonkrete, jomateriale që, duke kapërcyer varrin, lëndën, kufomën dhe botën, do të fluturojë për në botën tjetër...

Prijësi i shkollës stoiciste, Zenoni, thotë: “Është një frymë tjetër veç trupit të njeriut që do të vazhdojë të ekzistojë edhe pas vdekjes së njeriut.” Stoicizmi ka parimet e veta morale. Ndër parimet në fjalë është edhe ky: “Është e pamundur që Individualiteti që e ka bërë këtë gjithësi kaq të bukur, që e ka rregulluar gjithësinë me dashurinë për njeriun, ta bëjë të vdesë për të mos e ringjallur më!”

Lidhur me këtë çështje, edhe Herakliti thotë kështu: “Në shfaqjen e dytë njerëzit do të ringjallen si rreth flake përqark yjeve. Shpirtrat e këqij që nuk munden të shpëtojnë dot prej aty, do të vuajnë në atë zjarr. Kurse shpirtrat e pastër, duke u shmangur nga trupat e patejdukshëm, do të ngjiten në botën e lartë. Qielli i botës tjetër do të jetë pa yje. Të gjithë yjet do të derdhen, do ta rrethojnë këtë botë përqark duke krijuar kështu ferrin.”

Janë edhe njerëz të mëdhenj ndër tonët që ka përgatitur shkolla e Pitagorës ose pitagoranizmi. Ndër ta janë Suhreverdiu, Hallaxhi Mansur dhe Muhjiddin Arabiu që e pranojmë si imam të asaj epoke. Pitagoranizmi u pranua edhe në Andaluzi nga filozofët islamë dhe neoplatonizmi mbështolli tërë botën islame. Në të gjitha shkollat, neoplatonizmi theksonte ringjalljen pas vdekjes, domosdoshmërinë e vazhdimit të kësaj jete dhe e pranonte këtë të vërtetë. Nga të gjitha këto kuptohet se në historinë e filozofisë, me përjashtim të pak filozofëve mëngjarashë në mendim dhe fanatikë në pikëpamje, të tillë si Epikuri dhe Demokriti që nuk kanë parë dot asgjë tjetër veç lëndës e materies, sundojnë filozofë me ide e pikëpamje që u besojnë pavdekshmërisë së shpirtit dhe ringjalljes dhe që bëjnë dëshmime rreth këtyre çështjeve.

Dekarti ka një vepër të titulluar “Meditime metafizike” ku flet për ekzistencën e Zotit dhe pavdekshmërinë e shpirtit, ku ai shënon gjërat që i kanë lindur në zemër lidhur me çështjen. Për herë të parë e ka marrë në dorë dhe analizuar seriozisht çështjen se fryma është një shpirt abstrakt dhe i pavdekshëm. Dekarti pati premtuar se çështjen sesi do të bëhet shpirti i pavdekshëm, do ta trajtonte në një vepër tjetër, por ndër veprat e njohura të tij nuk ka ndonjë të tillë. Megjithëkëtë, aq mirë i ka trajtuar çështjet mbi jetën tjetër në veprën e sipërpërmendur, saqë nuk ka mbetur nevojë për një vepër tjetër.

Pas Dekartit janë filozofët idealistë. Nga këta janë Lejbnici dhe Spinoza. Lejbnici (shih vepra “La Monadologie”) përdor argumentin e monadeve. Ai thotë: “Monadet janë në gjendje të zhvillohen pambarimisht. Mirëpo koha këtu është e kufizuar. Për rrjedhojë këtu nuk mund të ndodhë zhvillim i pafund. Për këtë duhet që koha të jetë e pakufizuar. Domethënë do të jetë një botë me kohë të pakufizuar ku monadet do të zhvillohen në mënyrë të pafundme. Prandaj, çdo person do të jetojë si i pavdekshëm dhe i përjetshëm për t’i zhvilluar monadet e tij.”

Kurse Spinoza e përgjithëson çështjen. Ai thotë se do të ketë një mënyrë jetese jopersonale, por të përgjithshme dhe si një trup i vetëm. Me këtë ide, ai ka bindjen e unitetit të qenies. Duke e shtrirë çështjen gjer në ditët tona, mund të themi se edhe Paskali dhe Bergsoni janë filozofë që janë të bindur mbi ringjalljen dhe jetën tjetër.

Maarriu është një poet afetar. Vende-vende ai tallet me çështjet fetare. Megjithëkëtë, në veprën e tij “Risaletul Gufran”, ai është përpjekur të përskruajë tablonë e ditës së ringjalljes duke huazuar nga Kur’ani.

Me përshkrimet e tij të parajsës, ferrit dhe purgatorit, duket sikur Danteja ka përshtatur Maarriun.

Janë me mijëra poetë e prozatorë si këta që, megjithëse në thelb kanë qenë armiq të fesë, s’kanë bërë dot pa e prekur bindjen mbi ringjalljen dhe jetën tjetër. Po, besimi mbi ringjalljen dhe jetën tjetër është një e vërtetë e tillë që i ka detyruar edhe armiqtë e vet ta vërtetojnë!